O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
Odam organizmining funktsional holatiga va nospetsifik chidamliligiga 
sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyani ta’siri 
Jismoniy  mashqlar  bilan  shug’illanish  odam  organizmiga  ikki  xil  samara 
ko’rsatadi:  1)  maxsus  samara-ta’sir  qilayotgan  jismoniy  yuklamaga 

---

adaptatsiyalaydi; 2) qo’shimcha nospetsifik samara-tashqi muhitni noqulay omillari 
ta’siriga chidamlilikni orttiradi. Muntazam jismoniy tarbiya bilan shug’ullanadigan 
odamlar  (xaftasiga  6-8  soatdan  kam  emas)  kam  kasal  bo’lishadi  va  infektsiyali 
kasalliklarni oson o’tkazadi.  
Ularda shamollash kasalliklarini soni va davomliligi oz va kelib chiqadigan 
oqibatlari  kam  bo’ladi.  Sportchilarni  o’ta  issib  va  o’ta  soqatib  ketishga  hamda 
radiatsiya ta’siriga  chidamliligi ortadi, biroq ochlikka va ayrim zaharlarni ta’siriga 
chidamliligi pastlaydi. Organizmni aerob imkoniyatlari qancha yuqori bo’lsa, o’lim 
ko’rsatkichlari shuncha past bo’lishi aniqlangan. Erkaklarda kislorodning maksimal 
iste’molining nisbiy ko’rsatkichini ikki martaga (21dan 42 ml/kg/ min) ortishi o’lim 
ko’rsatkichini 3 marta, ayollarda 1,5 martaga ortishi (21 dan 32 ml/kg/min) o’lim 
ko’rsatkichini ikki martaga kamaytiradi. Xayvonlarda o’tkazilgan tajribalarda ham 
chiniqish  mashg’ulotlarini  nospetsifik  chidamlilikni  kuchaytirishi  kuzatilgan. 
CHiniqqan kalamushlarni gipoksiyaga chidamliligi chiniqmaganlarga nisbatan 1,5 
martaga,  xloroform  bilan  zaharlanishga  1,5  martaga,  nurlantirishga  4  martaga 
ortganligi kuzatilgan. 
Turli yoshdagi odamlarda eng yuqori sog’lomlashtirish samarasiga va mehnat 
qobiliyatchanligini ortishiga erishish uchun eng qulay  harakatlanish tartibiga rioya 
qilish talab etiladi. 
Bir xaftada soat hisobida jismoniy yuklamani optimal hajmi 6-8 yoshda-13-
14, 9-12 yoshda-12-13, 13-15 yoshda-11-12, 16-20 yoshda-8-9, 24-30 yoshda-7-8, 
30-60 yoshda-5-6, katta yoshdagi odamlar uchun-8-10 soatni tashkil qiladi. 
Organizmni  funktsional  imkoniyatlarini  orttirish  uchun  zarur  bo’lgan 
jismoniy yuklamalarni minimal jadalligi aniqlangan. Uni yurak urishlarni maksimal 
sonidan (220) odam yoshini yillar hisobida ayirib tashlash orqali aniqlanadi. Yurak 

---

urishlar sonini maksimal ko’rsatkichining 65-85% darajasidagi jismoniy yuklamalar 
optimal hisoblanadi. 
 
 
 Masalan, 20 yoshli odam uchun bir minutda yurak urishlar soni 130-170 ta 
darajasida bajarilayotgan yuklama optimal hisoblanadi (uning yurak urishlar sonini 
maksimal ko’rsatkichi 220-20=200 ta), 60 yoshli odam uchun esa optimal jismoniy 
yuklama yurak urishlar sonining minutiga104 dan 136 tagacha (uning yurak urishlar 
sonini masimal ko’rsatkichi 220-60=160 ta) darajasida bajariladi. 
Katta  yoshdagi  odamlar  uchun  olimlar  tomonidan  salomatligini  saqlash  va 
mustahkamlash  uchun  chiniqish  yuklamalarini  quyidagi  kattaliklari  tavsiya 
qilingan: 
-chiniqish mashg’ulotlarining soni-xaftasiga 3-5 kun; 
-bajariladigan ishning jadalligi yurak urishlar sonini maksimal ko’rsatkichini 
– 65-85% darajasida; 
-mashg’ulotlarning davomliligi – aerob ishning jadallgiga ko’ra 20-60 min; 
-mashqlarning turi – ko’p muskul guruxlari ishtirokida bajariladigan mashqlar 
va  aerob  ishlar  –  yugurish,  lo’kkilab  yugurish,  velosiped  xaydash,  suzish,  raqsga 
tushish, o’yin faoliyati; 
-anaerob  imkoniyatlarni  saqlab  turish  va  suyaklarning  mustahkamligini 
orttirish  uchun  katta  gurux  muskullari  ishtirokida  bajaraladigan  qarshilikli 
mashqlardan 8-10 tasini xaftada kamida ikki marta bajarish. 
Taklif  qilinayotgan  harakatlanish  tartibi  tanani  sog’lom  holatini  va  mehnat 
qobiliyatchanlikning  optimal  darajasini  ta’minlaydi,  yurak  urishlar  sonini  tinch 
holatda  kamaytiradi,  organizmni  aerob  va  anaerob  imkoniyatlarini  orttiradi,