O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Pastki Adir Pastki adirning tuprog’i och va tipik bo’ztuproqdan iborat. Bunga dengiz sathidan 500-800 m balandlikkacha bo’lgan erlar kiradi. Relefi tekis, qirlardan iborat. Yuqorilarining cho’l bilan tutash bo’lgani uchun ham iqlimi keskin kontinental bo’lib, undan keskin farq qilmaydi.Havosining namligi, tuprog’ining unumdorligi (gumusga boyligi), er osti suv yaqinligi tufayli, o’simliklar qoplami ham turli-tumandir. Pastki adirning asosiy o’simliklari erta bahorda yashil gilam hosil qiladigan rang va qo’ng’irboshdan iborat. Quyda dorivor o’simlik sifatida keng tarqalgan ayrim o’simliklar bilan tanishamiz. Etmak (Acanthophyllum gypsophiloides Rgl.), Qoqio’t (Taraxacum officinal Web.), Mingbosh (Convolvulus subhirsutus RgL.) Mingboshning ko’kpoya va shoxlari hamda urug’laridan dori uchun ishlatiladigan konvolvin va konvolamin degan alkaloidlar bor. Isfarak (Delphinium seribarbarum Bienert) uning tanasida 0,25-0,75 % gacha alkaloid borligi aniqlangan. Oqquray (Psoralea drupacea Bge.) Oqqurayning poyasi yoqimsiz hidli bo’lib, undan medistinada pes (vitiligo) kasalligini davolashda keng foydalaniladi. Momiq (Lachnophyllum gossyptum Bge) xalq tabobatida Momiq qiyomi bilan turli yara va chipqonlar davolanadi. Cho’lyalpiz (Ziziphora tenuor L.) u xalq tabobatida keng foydalaniladi uni gullab turgan paytida yig’ib olib, suvda bir oz qaynatiladi va shamollashda (tumovni) va yo’talni davolashda foydalaniladi. Ba’zan gullagan cho’lyalpiz yig’ib olib quritiladi va qishda suyuq ovqatlarga ziravor sifatida ishlatiladi.Ba’zi joylarda kiyiko’t deb ham yuritiladi.

Yuqori Adir. Yuqori adirga dengiz sathidan 900-1200 m gacha balandlikda bo’lgan erlar kiradi. Bu er tog’ poyasiga yaqin bo’lganligidan baland qirlar, toshloq tuproqli erlar, chala buta va buta o’simliklarning ko’pligi bilan xarakterlanadi. Yuqori adirlarning tuprog’i to’q, bo’ztuproqli bo’lib,shag’alli va tosharalash erlar ko’p uchraydi. Tuprog’i unumdor, gumusga boydir. Yog’in-sochinning hamma joyiga birday tushmasligi, uning tezda pastga oqib ketishi, yozgi issiqlikning kuchli ta’siri tufayli bu erlarda efemir va efemeroidlar-o’simliklar juda kam uchraydi. Mavjud tabiiy o’simliklardan tartibsiz foydalanish tufayli ayrim turlar juda kamayib ketgan. Faqat odam chiqishi qiyin bo’lgan qiyaliklarda, o’simliklar siyrak holda saqlanib qolgan. Yillik yog’in miqdori 300-500 mm ni tashkil qiladi. Bu esa cho’l poyasidan ikki marta ortiq, tog’ poyasidan 2-3 marta kamdir. O’rtacha oylik harorat 25⁰ ni tashkil qilib, cho’ldan 3-4⁰ past, tog’ poyasidan esa- 5-6⁰ yuqoridir. Yog’inning asosiy qismi qish va bahorda yog’adi. Yog’in muddati cho’lga nisbatan 1-2 oy ko’p, toqqa nisbatan 2-3 oy kamdir. Havoning nisbiy namligi cho’lga nisbatan yuqori bo’lib,yoz oylari (iyun)da 48% ni, kuz (oktyabr)da 59%ni tashkil etadi. Iqlimiga ko’ra O’zbekistonning shimolidagi yuqori adirlar sharqidagidan farq qiladi, ya’ni sharqiy adirlar baland tog’larga yaqin bo’lib, havosi salqin, sernamdir. Shimoliy adirlar esa Qizilqum va Qoraqum cho’llariga yaqin, shuning uchun havosi quruq, yog’ingarchilik kam bo’ladi. Bu hol o’sha joyning o’sha joyning o’simliklar dunyosiga ma’lum darajada ta’sir qiladi.