O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

liAl-Xorazmiy.
Uning ismi - Muhammad ibn Muso, Xorazmdan. U 
al-Ma’mun davrida “Donolar xazinasi”ni boshqarish uchun tayinlangan, 
astronomiya ilmining bilimdonlaridan. Odamlar observatoriya kuza- 
tuvlari boshlangunga qadar va keyin ham uning ikki zijiga (astronomik 
jadvaliga) tayanganlar. Bu zij “as-Sindxind” nomi bilan mashhur. Xo­
razmiyning quyidagi kitoblari bor: birinchi va ikkinchi tahrirdagi “Zij”, 
Quyosh soatlari haqidagi kitob”, “Usturloblar bilan ishlash haqidagi ki- 
tob”, “Usturlobning tuzilishi haqidagi kitob”, “Tarix kitobi” 
(Bulgakov
P. G. va b. Yuqoridagi asar, 8-b.).
Keyingi tarixiy manbalarda qayd eti- 
lishicha, Xorazmiy 813 - 833-yillar orasida “Tenglama va qarshilanti- 
rish hisobi muxtasari”, “Qo‘shuv va ayiruv haqida kitob”, “Hind raqam- 
lari haqida kitob”larini yozgan. Uning ’’yerning shakli haqidagi kitob”i 
geografiya ilmiga bag‘ishlangan.
Xorazmiy yozgan kitoblarini hayotiy zaruratga bog‘ladi. Xorazm- 
ning xo‘jaligi uchun astronomiya va matematika nihoyatda kerak edi. 
Xususan, kanallar qurish uchun ulaming yo'nalishini to‘g‘ri belgilash, 
sug‘oriladigan yerlami o‘lchash va hisob-kitoblarini olish, qishloq 
xo‘jaligi taqvimini olib borish va boshqa qator ishlarga aynan astrono­
miya va matematika fanlarining xizmati kerak edi. Jumladan, algebraga 
oid risolasining debochasiga shunday yozadi: “Men tenglama va qars- 
hilantirish hisobi haqida kitob yozdim. Bu kitob arifinetikaning oddiy 
va murakkab masalalarini o‘z ichiga oladi, chunki bu odamlarga meros 
bo‘lishuvda, vasiyatnoma tuzishda, mol-mulkni bo‘lishuvda va sud ish- 
larida, savdo ishlarida, har turli bitimlarda, shuningdek, yer o‘lchashda, 
kanallar o‘tkazishda, qurilish geometriyasida va boshqa shunga o‘xshash 
qator ishlarda kerakdir”.46
A1 -Xorazmi yning “Tarix kitobi” diqqatga sazovordir. Bu kitobning 
saqlanib qolgan parchalaridan Abu Rayhon Beruniy ham “Qadimgi xalq- 
lardan qolgan yodgorliklar” asarida Muhammad s. a.s.ning tug‘ilgan yi- 
lini keltirganda foydalangan. Shuningdek, Bag‘dod shahrining qurilishi 
tarixi to‘g‘risida ham juda aniqlik bilan bayon qiladi: “ 145-yilning pays-
45(2агагщ:Булгаков П.Г., Розенфелъд Б.А., Ахмедов A.A. Мухаммад ал-Хоречми. Москва. 
«Наука», 1983, 5-бет.
46Ал-Хорезми. Математические трактаты. Пер. Ю.Х.Копелевич, Б.А.Розенфельда, Т.:, 
Фан, 1964, 26-6.
126

---

hanbasida greklaming 1073-yil 1-nison oyi [eramizning 762-yil 1-ap- 
reli] boshlandi. Shu yili al-Mansur Bag‘dodni qurishni boshladi. U bu 
shahami Tinchlik shahri deb atadi..,146-yili dushanba kuni greklaming 
1074-yili, adar oyining 21chisi [763-yil 21 mart] boshlandi. Al-Mansur 
Tinchlik shahrini qurishni boshladi va o‘z odamlari bilan u yerga ko‘chib 
o‘tdi...” Shuningdek, al-Xorazmiy xazarlar tomonidan Tibilisining oli- 
nishi, Ma’mun tarixiga oid qiziqarli voqealami shu asarida batafsil ba­
yon qiladi. Xullas, al-Xorazmiyning “Tarix kitobi”ning saqlanib qolgan 
parchalari tarixiy voqealarga, tabiiy fanlarga oid ma’lumotlarga boydir.
Al-Xorazmiy ’’yeming shakli haqidagi kitob”ida butun о lam ning 
geografik joylashuvi va ulaming o‘rtacha uzunliklari, qaysi gradusda 
joylashgani, mamlakatlar shaharlari, daryolari va xalqlari haqida batafsil 
ma’lumot beradi. Ayni paytda al-Xorazmiy yunon olimi Ptolemeyning 
(taxminan 100-yilda tug‘ilib 170-yillarda vafot etgan) “Geografiya” asa­
ridan va Sharqda yaratilgan boshqa geografiyaga oid asalardan foydalan­
gan. Al-Xorazmiy ularga qaraganda ko‘p aniqliklar kiritgan. Ayniqsa, 
0 ‘rta Osiyo geografiyasiga, jumladan, aholining etnik tarkibi va joy- 
lashuviga oid uning ma’lumotlari bugungi kunda diqqatga sazovordir. 
Masalan, Ptolemey “Geografiya” asarida Kaspiy va Oral dengizini bitta 
dengiz deb qaraydi va 0 ‘rta Osiyodagi ikki yirik daryo - Oks (Amudar- 
yo) va Yaksart (Sirdaryo) bu dengizlarga quyiladi, deb ma’lumot bera­
di. Al-Xorazmiy bu ikkala dengizni alohida-alohida deb qaraydi va ayni 
paytda Orolni ko‘l (batixa) deb talqin qiladi, ikkala daryoning bu ko‘lga 
quyilishi haqida so‘z yuritadi. Al-Xorazmiy Kaspiy dengizini “Xorazm 
dengizi, Juijon, Tabariston va Daylam dengizi” deb atagan edi