|
Savol va topshiriqlar
1. “0 ‘g‘uznoma” dostoni qachon va qaysi yozuvda yozib qoldiril-
gan?
2. “0 ‘g‘uznoma”ning asosiy qatlamini qaysi turdagi mifologiya
tashkil qiladi?
3. “0 ‘g‘uznoma”da mifologik syujet qaysi o‘rinda ko'rinadi?
4. “Olg‘uznoma”da kosmogonik mifologiya qaysi lavhalarda bor?
5. “0 ‘g‘uznoma”dagi uch qavatli olam modeliga ta’rif bering.
6. “O‘g‘uznoma”dagi tush motivini sharhlab bering.
7. Ko‘k rang qanday ma’no anglatgan? Kengroq izohlang.
8. “0 ‘g ‘uznoma” dagi ko‘k yolli bo‘ri timsolini sharhlab bering.
9. 0 ‘g‘uz xoqon haqidagi dostonlaming qaysi birida qadimiylik
xususiyati saqlangan?
10. “0 ‘g‘unoma”dagi rang va inonch-e’tiqodlar qaysi timsollarda
ifodalangan?
11. Dostondagi qorluq qabilasining kelib chiqishiga oid rivoyatni
ayting.
123
G‘AZNAVIYLAR DAVRI ADABIYOTI
Ilk uyg‘onish davridagi ijtimoiy hayot va madaniy muhit
Reja:
1. Xorazmiyning ilmiy faoliyati.
2. Ahmad al-Farg‘oniyning faoliyati.
3. Forobiyning fanga qo‘shgan hissasi.
4. Ibn Sinoning adabiyotga qo'shgan hissasi.
5. “Hayy bin Yaqzon” qissasining qisqacha mazmuni.
6. “Hayy bin Yaqzon”ning jahonshumul ahamiyati.
7. “Qush” va “Salomon va Ibsol” qissalari.
8. “She’r san’ati” asari.
9. Rudakiyning 0 ‘rta Osiyo adabiy muhitidagi o‘mi.
10. Ismoiliylar mazhabi
11. Firdavsiyning adabiyotga qo‘shgan hissasi.
Tayanch so‘z va iboralar:
fors-tojik adabiyoti, m a ’naviy-adabiy
muhit, tarix, falsafa, mantiq, aniq fanlar, astronomiya ilmi, zij, matema-
tika, geografiya.
Ilk uyg‘onish davrida o‘zbek adabiyoti namunalari yo‘q.
Arablar istilosidan keyin 0 ‘rta Osiyo, xususan, Movarounnahming
madaniy, adabiy jarayonida keskin o‘zgarishlar yuz berdi. Birinchi nav-
batda, ijtimoiy, siyosiy vaziyat o‘zgardi, xalifalik yuzaga keldi. Davlat
boshqamvida yangicha tartib va qoidalar joriy qilindi. Xuroson noibi
bo‘lib turgan Ma’mun otasi Xorun ar-Rashid vafotidan keyin taxt uc
hun kurashlar jarayonida 813-yili Xuroson va Movarounnahrdagi katta
zamindorlar Tohir ibn Husayn va boshqalar yordami bilan Bag‘dodda
xalifalik taxtini egalladi. Shundan so‘ng Tohir ibn Husayn xalifadan ke
yingi ikkinchi shaxs bo‘lib qoldi. U o‘zining bu mavqeidan foydalanib,
Xuroson va Movarounnahrdagi hokimiyatni qo‘lga oldi va o‘zini bu yer
da mustaqilhokim deb e’lonqildi. Shuyo‘sindaTohiriylar sulolasi (821-
873) paydo bo‘ldi.
Xuddi shu davrda Movarounnahrda Somon avlodlari hukmron-
ligi ham kuchaydi. Mahalliy hukmdorlar yordamiga suyangan xalifa
Ma’mun (813-833) Asad ibn Somonning o‘g‘illari Nuh ibn Asadni -
124
Farg‘onaga, Yahyo ibn Asadni - Shoshga va Usrushonaga, Ilyosni esa
Hirotga hokim etib tayinladi.
Tohiriylar Movarounnahrda Somoniylar hokimiyatini tan olgach,
Somoniylar vassal sifatida taxt so‘radi. 841-yili Nuh ibn Asad, ko‘p
o‘tmay Yahyo ham vafot etib, Samarqand va Shosh Ahmad ibn Asad
qo‘liga o‘tdi. U taxtni Farg‘onadan Samarqandga ko'chirib, bu shahami
o‘z davlatining poytaxti deb e’lon qildi. Ahmad ibn Asad vafotidan ke
yin esa taxtni uning katta o‘g‘li Nasr ibn Ahmad egalladi (864-892).44
Somoniylar davrida fors- tojik adabiyoti Movarounnahrning ada
biy- ma’naviy hayotida muhim o‘rin egalladi. Adabiy jarayon ijtimoiy-
tarixiy jarayondan ajralmagan holda rivojlana bordi. Ilm-fan rivoj topdi,
Buxoro Sharqning yirik madaniy, hunarmanchilik va savdo markaziga
aylandi. Bu haqda as-Saolibiyning “Yatimat at-dahr” asarida qimmatli
ma’iumotlar berilgan.
X asr va XI asming birinchi yarmida badiiy adabiyot rivoj topdi.
Bu davr adabiy jarayoni haqida o‘z o‘mida so‘z yuritiladi. 0 ‘rta Osiyo
madaniy hayotida arab va fors tillaridagi adabiyot muhim rol o‘ynadi. Is-
lomning yoyilishi va 0 ‘rta Osiyoda mustahkam qaror topishida arab tili
asosiy rolni o‘ynadi. “Tarixda favqulodda bo‘lgan va biz Uyg‘onish deb
ataydigan davmi yaratgan kuchlar” (Konrad) xuddi shu davrda yuzaga
keldi. Uyg'onish davrining buyuk namoyandalari o'zlarining amaliy fa-
oliyati, tarix, falsafa, mantiq, shuningdek, aniq fanlar sohasidagi kashfi-
yotlari bilan 0 ‘rta Osiyo tarixida chuqur iz qoldirdilar.
Somoniylar, G‘aznaviylar va Qoraxoniylar davridagi madaniy, il-
miy muhit, jamiyatning yangi bir o‘zanga solinishi natijasida Uyg‘onish
davri paydo bo‘ldi.
Dunyoviy bilimlarga intilish, tabiiy fanlarga diqqat qaratish, in-
sonparvarlik, har tomonlama bilimga ega bo‘lish va qomusiylik Sharq
Uyg‘onish davrining asosiy belgilaridir. Quyida Uyg'onish davriga asos
solgan 0 ‘rta Osiyo olimlaridan ayrimlarining faoliyati haqida qisqacha
to‘xtalamiz.
Xorazmiy (taxminan 783- 85Q)mng ilmiy faoliyati. 0 ‘rta Osiyo
da aniq fanlaming, xususan, matematika ilmining paydo bo‘lishi Xoraz
miy nomi bilan bog‘liq. Uning jahonshumul olim ekanini butun olam
e’tirof etadi. Xorazmiyning ilmiy faoliyati antik davr fanidan Uyg‘onish
“ Qarang: Abu Mansur as-Saolibiy. Yatimat-ad-dahr, Tadqiq qiluvchi, tarjimon, izoh va
ko'rsatkichlami tuzuvchi I. Abdullaev. Т.: “Fan" nashriyoti, 1976, 3-b.
125
davridagi fanga ko‘prik bo‘lib xizmat qildi.45 Xorazmiy haqidagi dast
labki ma’lumot X asrda Ibn an-Nadim degan olimning “al-Fixrist”
(“Ro‘yxat”) nomli asarida uchraydi. Ma’lumot qisqa bo‘lib, quyidagic
ha:
Do'stlaringiz bilan baham: |
