O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

qipchoq, qorluq, qalach (xalaj), qang
 
kabi qabilalaming 
kelib chiqishi haqida rivoyatlar mavjud. Faqat bu rivoyatlar keltiril­
gan tarixiy asarlarda turlicha bo‘lib, syujetida o‘zgarishlar yuz bergan. 
Birgina 
qang
 
umg‘ini.ng kelib chiqishi haqidagi rivoyatlami solishtirib 
ko‘ramiz. Mazkur rivoyat “0 ‘g ‘uznoma” dostonida quyidagicha beril­
gan: “... Jangdan so‘ng 0 ‘g‘uz xoqonning qo‘shiniga, navkarlarigayu 
xalqiga shunday katta o ija keldiki, ulami olib ketishga ot, xachir, ho‘kiz 
kamlik qildi. 0 ‘g‘uz xoqonning qo‘shinida chaqqon, gavdali bir yaxshi
121

---

odam bor edi. Uning oti Barmaqliq Jusun Bilik edi. Bu chaqqon odam 
bir qang‘a chopti. Qang‘a ustiga mol-mulklami yukladi, qang‘a boshig‘a 
tirik boyliklami yukladi, jo ‘nab ketdilar. Navkarlaming, xalqning ham- 
masi buni ko‘rdilar, shoshdilar.... 0 ‘g‘uz xoqon qang‘alami ko‘rdi, kul- 
di. Yana aytdiki, qang'a bilan boylikni ezgulik tortib borsin, qang‘alik 
senga ot bo‘lganligini «qang‘a» so‘zi bildirsin, deb o ‘z yo‘liga ketdi.” 
(O ‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari, 1 jild, 252-b.)
Aynan shu etnologik mif Mirzo Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi”da 
quyidagicha berilgan: “Ammo, qangli aqllilik, farosatlilik ma’nosidadir. 
Chunonchi, bir jangda 0 ‘g ‘uzxon qo‘liga juda ko‘p boylik o‘lja tushgan 
edi. G‘animdan hushyor o‘lja olib, uning qulfini ocha olmagandi. Lash- 
karboshlaming to‘g‘ri fikr yurituvchi bir to‘dasi urinib ko‘rishdi. Bar- 
tartib qildilar ul o ‘ljani osonlikcha olib tashib oldilar. 0 ‘z aqlu farosati 
bilan dunyo mushkullarini yecha olganliklari sababli ularga qongli deb 
nom qo‘ydi.”42
Qang urug‘ining paydo bo‘lishi, umuman, yuqorida keltirilgan 
barcha xalqlaming paydo bo‘lishi tarixiga oid ma’lumotlar Hofiz Tanish 
Buxoriyning “Abdullanoma” asarida ham mavjud: « 0 ‘g‘uz va uning 
ammakivachchalari o ‘rtasida nizo kuchayib (ular bir-biri bilan) tig‘ va 
tili bilan so‘zlashib yurgan vaqtlarida (qangli qavmi) ulaming mulkini, 
xirojini, taxtu tojini talon-taroj qildi va had-hisobdan tashqari qimmatba- 
ho toshlari, naqdinalari va turli mato va kiyimlari (qangli) qo‘liga tushdi. 
Bu (narsalar)ni o‘sha tomondan olib ketish mushkul va qiyin ko‘rindi. 
(Shu vaqtda bu jamoa nazar va fikming nozikligi bilan aravalar yasadi- 
lar; qo‘laridagi yukning hammasini aravalarga ortirdilar. Va shu maq- 
bul ishlari tufayli «qangli» laqabini olganlar, (qangli) aravaning nomi 
bo‘lgan. Qanglaming barchalari o‘sha nomning qatralari va o‘sha daryo- 
ning tomchilaridir.”43
Yuqoridagi parchalardan shu narsa ko‘rinib turibdiki, “0 ‘g‘uznoma” 
va tarixiy asarlarda berilgan etnologik miflarda u qadar katta farq­
lar ko‘zga tashlanmaydi. Faqatgina syujetida bir oz farqlar mavjudligi 
ko‘rinadi. Biz faqat bir urug‘ nomidagi farqlami keltirish bilan chek- 
landik. Rashiddin Fazlulloh Hamadoniyning “Jome’ ut-tavorix” asari­
da bayon qilingan 0 ‘g‘uz xon haqidagi afsona syujet jihatdan tamomila 
eski uyg‘ur-turk yozuvidagi “0 ‘g‘uznoma”dan farq qiladi (“Jome’ ut-
42Mirzo Ulug‘bek. To‘rtu lu s tarixi. 'Г.; «Cho'lpon», 1994, 50-51-b.
43Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. Т.; 1 jild, 1966, 72-b
122

---

tavorix”dagi 0 ‘g‘uz xon afsonasi haqida “Rashididdin Fazlulloh Hama- 
doniy” mavzusida to‘xtalamiz).