O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tasviriy san’at va mehnat ta’lim fakulteti

“xay-tach” 
deb nomlanadi. Xay-tach dizaynning rivojlanishida 
zamonaviy yo`llardan biridir. Bu yuqori texnologiyalar, insonning yashash muhitiga korxona 
elementlarini o`tqazishdir. Oxirgi paytlarda sun`iy muhitning o`zgarish tezligi insonning unga 
moslashish qobiliyatidan o`tib ketdi. Texnogen muhitda antropologik adaptatsiyaning asosiy 
qiyinchiligi buyum dunyosining real moddiyligini yo`qotilganligi, shuning uchun dizaynerlar 
oldida yangi o`ta ta`sirli dunyoni hosil qilish masalasi qo`ilgan. “Xay-tech” – bu o`ziga xos 
shakllantirish, sensorlik, moddiylik, rang, muhitning akustik rejimi, yorug`lik dizayni. 
Kostyum kompozitsiyasida ifodali siymolarni barpo etishga assotsiativ fikrlash imkon 
to`g`diradi – buyum, abstrakt va psixik assotsiatsiyalarni, ob`ekt echimini grafik izlanishlarga 
aylantirish, ya`ni assotsiativ rasm solishdir. 
Kostyum dizaynida evristik usullar. 
Ijodiy jarayon – bu mazmun va 
shakl 
birligini 
qidirishdir. 
Ba`zan 
ijodiy 
vazifa 
echilganda 
an`anaviy 
usullarni qo`llanishi qiziqarli echimni bermaydi. SHuning uchun loyihalash jarayonida 
dizaynerning ijodiy faoliyatini intensivfikatsiyalashga yo`naltirish kerak. 
Butun jaxon dizaynerlari dizaynni barcha sohalarida davrga munosib yangi mollarni 
yaratish uchun yangi g`oyalarni qidirmoqda. Buyumlarni ishlab chiqaradigan firmalar 
dizaynerlardan qiziqarli bir g`oyani emas, balki ajoib, yangi cheksiz g`oyalarni talab qilishadi. 
Bu ijodiy fantaziyani jadallashtirish usullarni yoki evristika usullarni qidirilishiga sabab bo`ladi. 
Evristika 
(grek. heurisiko – qidiraman, kashf etaman) – bu ma`sul ijodiy fikirlashni 
urganadigan fandir. 
Ijodiy jarayon juda murakkab va o`ta xilma xil hodisa. Ijodiy tasavvurni rivojlanishi, 
loyiha ijodiy vazifalarni noan`anaviy usullar bilan echish, psixologik inertsiyani engish – bu 
evristik usullarning imkoniyatlaridir. Zamonaviy dizaynerlar ko`pincha analogiya, assotsiatsiya, 

---

52 
kombinatsiyalash, inversiya va b. usullarga asoslangan oddiy evristik usullari bilan foydalanadi. 
Loyhalovchi evristik usullari bilan foydalanishni bilishi kerak. 
Turli evristik usullari bilan qo`llanish natijasida dizaynerning ijodiy qobiliyatini va 
tashabussini professional yo`nalishda fikirlash mantiqasini rivojlanishiga imkon beradi. Bu holda 
ijodiy qidirishni tartibga solish va jadallashtirishga imkon paydo bo`ladi. 
SHu tarzda dizaynerni o`qitish eng muhim maqsadi – bu har bir talaba loyihalash faoliyatida 
o`z qobiliyatini ochishga va o`z o`zini baholash qobiliyatini rivojlanishiga imkon berish, va loyihaga 
qo`yilgan vazifani echish uchun individual usullarni ishlab chiqish. 
Dizayner faoliyatida qo`llanish mumkin evristik usullarini ko`rib chiqamiz. 
Assotsiatsiya 
usuli 
– g`oyani vujudga kelish usullaridan biridir. Agar 
dizaynerlarning 
ijodiy 
tasavvuri 
tashqi 
muhitni 
turli 
g`oyalarda 
qaratilsa, 
bu 
holda 
bu 
usul 
yaxshi 
natija 
berishi 
mumkin. 
Dizaynerni 
siymo- 
assotsiatsiyativ 
fikirlanishini 
rivojlanishi, 
uni 
“o`ylash 
apparatini” 
doimiy 
“harbiy 
tayyorgorlikka” 
olib 
kelishdir, 
chunki 
bu 
o`qiyotgan 
ijodiy 
shaxsni muhim vazifalaridan biri. 
U tevarak atrof muhitiga tez 
ta`sirlanishi va u erdan assotsiatsiyani olishi kerak. Undan tashqari, zamonaviy dizaynda siymoli 
fikrlash loyihalashda printsipial yangi uslub deb hisoblandi. 
Dizaynerni assotsiativ fikrlashi buyumli, abstrakt va psixologik assotsiatsiyalarni ob`ekt 
echimini grafik qidiruvga o`zlashtirishdi. Ijodiy jarayonda assotsiativ fikrlash juda muhim. 
SHunday fikirlashga dizaynerning qobiliyat ijodining asosi bo`ladi, chunki har qanday san`at 
asari – bu xotirada tiklangan real dunyoni va buyumlarni assotsiativ tasavvurlash natijasidir. 
Kostyum dizayneri real borlikni qandaydir transformatsiya va o`zlashtirish natijasida 
kiyimda qo`llashi mumkin va barcha narsalarni olishi mumkin: mavzuli fragment yoki butunlay 
manbani. Kostyum loyihalashda ijodiy manba sifatida tabiat, voqealar, buyumlar bo`lishi 
mumkin. Libos dizaynerni shakl, hajmlarni birikmasi, har xil tuzilishlarning birikmalari doimo 
qiziqtiradi. 
Assotsiatsiyalar 
har 
xil 
bo`lishi 
mumkin: 
buyumli, 
abstrakt, 
psixologik 
va 
noreal. 
Asfal`tda 
ko`lmaklar, 
muzni 
yaltiraganligi, 
yo`lda 
yoki 
daladagi 
loyning fakturasi, yomg`ir tomchisi, derazada ayozning rasmlari va b. - bular 
barchasi 
ixtiro 
qilish 
chun 
ozuqa 
berishi 
mumkin. 
Dar 
haqiqat, 
dizaynerning 
fikri 
muayyan 
yo`nalishda 
bo`lishi 
uchun 
u 
doimiy 
professional 
mashqlar 
qilishi lozim. K.Dior 
quyidagicha izhor qilgan: “Aslda, barcha meni 
bilganim, ko`rganim yoki eshitganim hammasi meni vujudimda ko`ylakka o`zlashtiriladi”.