O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

5§. Gametalar olish tartibi
Odatda, 
talabalar, 
maktab 
o’qituvchilari 
va 
o’quvchilaming 
genetikadan masala yechishda qiynalishiga asosiy sabablardan biri ular 
gameta hosil qilish tartibini o ’zlashtirmaganligidir. Oqibatda masala noto’g’ri 
yechiladi. Shuni e’tiborga olib, monoduragay, diduragay va poliduragay 
chatishtirishda ayrim belgilaming nasldan-naslga o ’tishiga doir masalalarni 
yechishdan oldin gametalar olish usuli bilan tanishamiz:
Gametalar olishda nasldan-naslga o’tayotgan belgilar bo’yicha duragay 
organizm gomozigotami, geterozigotami shunga ahamiyat berish kerak. 
Chunonchi, monoduragay fenotip jihatdan o ’xshash A A va Aa genotipga ega 
bo’Iishi mumkin, deb faraz qilaylik. Ulardan biri gomozigota, ikkinchisi 
geterozigota. Shunga ko’ra, gomozigota forma bir xil, ya’ni AA geterozigota 
forma ikki xil, ya’ni Aa gameta hosil qiladi. 
i
A
Endi diduragaylarga kelsak, fenotip jihatdan o’xshash bo’lgan sariq 
rangli tekis donli no’xatlar ikkita alleli bo’yicha gomozigota - AABB, 
birinchi geni bo’yicha geterozigota, ikkinchi alleli bo’yicha gomozigota -
AaBB, birinchi alleli bo’yicha gomozigota, ikkinchisi bo’yicha geterozigota -
AABb yoki digeterozigota AaBb holatda bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra, 
birinchi sariq rangli tekis donli no’xat bir xil gameta - AB, ikkinchisi ikki xil 
- AB, aB, uchinchisi ham ikki xil - AB, Ab va to’rtinchisi esa 4 xil - AB, 
Ab, aB, ab gameta hosil qiladi. Xuddi shuningdek, doni sariq, tekis, 
gultojibargi qizil no’xatlar gomozigota - AABBCC, bitta alleli bo’yicha 
geterozigota - AaBBCC, AABbCC, AABBCc, ikkita geni bo’yicha 
digeterozigota - AaBbCC, AABbCc, AaBBCc yoki barcha allellari bo’yicha 
geterozigota holatda - AaBbCc bo’ladi. Doni sariq, tekis, gultojibargi qizil, 
lekin genotip jihatdan o’zaro farq qiladigan bunday forma birinchi holatda bir 
xil gameta ABC; ikkinchi holatda ikki xil gameta - ABC aBC; ABC AbC; 
ABC ABc; uchinchi holatda 4 xil gameta - ABC, AbC, aBC, abC, ABC, 
ABc, AbC, Abe; ABC, ABc, aBC, aBc; to ’rtinchi holatda esa sakkiz xil -
ABC, ABc, AbC, Abe, aBC, aBc, abC, abe 
gameta hosil qiladi. 
Tetrageterozigotali (AaBbCcDd,) duragay formadan 16 xil gameta rivojlanadi. 
Gametalar olish tartibi yanada tushunarli bo’lishi uchun uni sxema shaklida 
keltiramiz (3-jadval).
18

---

3- jadval
Geterozigota holatdagi monoduragay, diduragay, triduragay, 
tetraduragaylardan gametalar olish usuli
D(
d
d(2) D(3) d(4)D(5| d(6)D(7) uYuqoridagi sxemaga muvofiq duragaylardan olingan gametalami yozamiz:
Monoduragay
1. A 2.a
Diduragay
1. AB 2. Ab 3.aB 4. ab 
Triduragay
l.ABC 2. ABc 3.AbC 4. Abe 
5.aBC 
6
. aBc 7. abC 
8
. abe 
Tetraduragay 
l .ABCD 2.ABCd 3ABcD 4.ABcd 
S.AbCD ó.AbCd 7.AbcD 
8
.Abcd
9.aBCD lO.aBCd ll.aB cD 12.aBcd
13.abCD 14.abCd 15.abcD ló.abcd.
Angliyalik genetik Pennet monoduragay, diduragay, triduragay va 
tetraduragaylaming ikkinchi bo’g’inida uchraydigan xilma-xil fenotip va 
genotipni yozishni osonlashtirish maqsadida ularni alohida-alohida kataklarga 
joylashtirishni joriy etdi. Odatda, geterozigota monoduragaylar uchun 4 ta, 
diduragaylar uchun 16 ta, triduragaylar uchun 64 ta, tetraduragaylar uchun 
esa 256 ta katak zarur bo’ladi. O’quvchi yoki talaba yechilayotgan 
masalaning F
2
fenotip va genotipini yoki taxliliy chatishtirishdagi Fb ni 
yozish uchun duragay organizm nechta bitta yoki ikkita geni, uchta yoki 
to’rtta geni bilan geterozigotami gomozigotami, ana shuni bilishi kerak. 
Masalan F, dagi doni sariq rangli, tekis no’xat o ’zaro chatishtirildi, deb faraz 
qilaylik. Birinchi holatda urug’chi changchi organizmlaming biri AaBb, 
ikkinchisi AaBB genotipli bo’lsa, ulardan birinchisi 4 xil gameta: AB, Ab, 
aB, ab ikkinchisi esa ikki xil gameta: AB, aB hosil qiladi. Shunga ko’ra, 
ularning naslidagi fenotipni va genotipni yozish uchun pennet katagi quyidagi 
ko’rinishda bo’ladi:
19

---

6
\
AB
Ab
aB
ab
AB
s.t
AABB
s.t
AABb
s.t
AaBB
s.t
AaBb
aB
s.t
AaBB
s.t
AaBb
ya.t
aaBB
ya.t
aaBb
Ikkinchi holatda sariq rangli, tekis no’xatning urug’chi va changchi 
organizmi AaBb genotipga ega bo’lsa, u holda ulaming chatishishidan 
hosil bo’lgan zigotalarni yozish uchun 16 ta katak zarur, ya’ni:
AB
Ab
aB
ab
AB
s.t
S.t
s.t
s t
AABB
AABb
AaBB
AaBb
Ab
s.t
s.b
s.t
s.b
AABb
AAbb
AaBb
Aabb
aB
s.t
AaBB
s.t
AaBb
ya.t
aaBB
ya.t
aaBb
ab
s.t
AaBb
s.b
Aabb
ya.t
aaBb
ya.b
aabb
Eislatma: s - sariq, ya - yashil; t - tekis, b - burishgan.
Xulosa qilib aytganda, oldindan monoduragaylar uchun ikkinchi 
bo’g ’inda 4, diduragaylar uchun 16, triduragaylar uchun 64 ta katak 
chizib qo’yish uchun hech qanday asos yo’q. Odatda, kataklar chatish- 
tirishda ishtirok etadigan duragaylaming nechta alleli bilan geterozigota 
yoki gomozigotaligigabog’liq.
Gametalar olish tartibi haqidagi mashqlarni bajarish uchun 
o’quvchilar va taiabalar darslikdagi gameta, zigota, xromosomalaming 
diploid, gaploid to’plami, fenotip, genotip atamalari mazmunini 
o ’zlashtirgan bo’lishi lozim.
M ustaqil bajarish uchun m ashqlar
1 .Quyidagicha genotipli organizmlar qanday gametalar hosil qiladi?
AA, Aa, aa
20

---

2
.Quyidagi fenotipli organizmlardan necha xil gametalar rivojlanadi?
a)dominant belgili gomozigota forma;
b)dominant belgili geterozigota forma; 
v)retsessiv belgili forma.
4.Erkak organizm Bb genotipga ega. Bu organizm necha xil 
spermatozoid hosil qiladi?
5.Urg’och¡ organizm Ce genotipli, meyozda C geni onalikda bo’lsa, c 
geni qayoqqa ketadi?
5.No’xatda sariq rang yashil rang ustidan dominantlik qiladi:
a)geterozigota sariq no’xat necha xil gameta hosil qiladi?
b)gomozigota sariq no’xat-chi?
ó.Odamda qo’y ko’z ko’k ko’zlik belgisi ustidan dominantlik qiladi:
a)qo’y ko’zli geterozigota ayol necha xil gameta hosil qiladi?
7.G’o ’za o’simligida tolaning malla rangi oq rangi ustidan chala 
dominantlik qiladi. F, necha xil gameta hosil qiladi?
8
.AaBb genotipli no’xat qanday gametalarni hosil qiladi?
AABb; AaBB genotiplichi?
9.a)AABBCcDd genotipli organizm necha xil gameta hosil qiladi?
b)AaBBCCDd genotiplichi?
10.Gomozigotali, geterozigotali organizm genotipini yozib ko’sating.
11 .Digeterozigotali organizm genotip qanday gametalarni hosil qiladi? 
1 2
.Trigeterozigotali organizm hosil etgan gametalarni yozib ko’rsating.
21

---