O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

Ill BOB. MENDELNING IRSIYAT QONUNLARI
1§. Monoduragay chatishtirish. Belgining avloddan -
avlodga to’liq holda berilishi
Chatishtirishda ishtirok etgan ota-ona organizmlar bitta muqobil 
beigisi bilan o ’zaro farq qilsa, ular 
monoduragaylar
deyiladi. Birinchi 
avlodda namoyon bo’lgan belgi 
dom inant
, yashiringan belgi 
retsessiv
belgi
hisoblanadi. Birinchi avlod duragaylaming o ’rganilayotgan beigisi 
bo’yicha o’xshashligi Mendelning 
birinchi qonuni
deyiladi. Agar 
birinchi avlodda duragaylar o ’zaro chatishtirilsa, ikkinchi avlodda 75% 
dominant, 25% retsessiv belgili formalar yuzaga keladi. Ana shunga 
asoslanib, Mendel o’zining 
ikkinchi qonunini
kashf etgan. Uning 
mazmuni F
2
duragaylarning xilma-xil bo’lishi va ular nisbatining 3:1 
sxemada yuz berishidir. Mendel nima sababdan ikkinchi avlod 
duragaylar xilma-xillik beradi, degan muammoni hal 
etish uchun 
gametalar sofligi
farazini ilgari surgan. Bu farazga muvofiq, har qanday 
organizmda tashqi-ichki belgilami hosil qiluvchi irsiyatning moddiy 
asoslari — omillari mavjud. Mendel ana shu omillami iotin alifbosining 
harflari bilan ifodalagan. Dominant belgining omilini katta bosma harf- 
lar bilan, retsessiv belgining omilini esa kichik harflar bilan belgilagan. 
Organizmlardagi tashqi-ichki belgi, xossalaming majmuasi hisoblangan 
fenotipni
va ana shu belgi-xossalaming rivojini ta’minlovchi irsiyatning 
moddiy omillar yig’indisi 
genotipni
farq qilish zarur. Organizmlarda bir 
belgi turlicha ko’rinishda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ular 
allelom orf belgilar
deb ataladi. Belgilaming rivojlanishini ta’minlovchi 
genlar esa 
allellar
deb nomlanadi.
Misol uchun no’xat doni rangining nasldan-naslga o’tishini olib 
ko’rsak, monoduragaylaming F, va F
2
avlodida tubandagi hodisani 
ko’rish mumkin:
p 
fen 
s. 
ya. 
gen A A x aa
P fen s. 
s.
1
genAa x Aa
P fen s. 
s. s. ya.
2
gen AA: Aa:Aa:aa
Demak, F
2
da fenotip bo’yicha 3:1, genotip bo’yicha 1:2:1 
nisbatda ajralish ro’y berdi. Bir xil organizmlaming chatishishidan hosil 
bo’lgan organizmlar 
gomozigota,
har xil organizmlarning chatishishidan 
hosil bo’lgan va keyingi avlodda ajralish kuzatiladigan organizmlar 
geterozigota
deyiladi.
Monoduragay chatishtirishga doir masalalami yechish uchun: 
o ’quvchilar va talabalar 
darslikdan: 
1
) gameta, zigota, dominant,
22

---

retsessiv, allellar, alielomorf belgilar, genotip, fenotip, gomozigota, 
geterozigota, 
takroriy 
chatishtirish, 
tahlil 
qiluvchi 
chatishtirish 
tushunchalarini; 2)gametalar sofligi farazining mazmunini; 3) genetika- 
da qo’llaniladigan simvollami; 4) har bir masalaning sharti va 
mazmunini yaxshi tushunib olishlari kerak.
Belgilarning avloddan-avlodga berilishiga doir m asalalar
4 
xil tipda yechiladi 
Birinchi tip - gam etalar olish
Qoramol yungining qora rangi — Q, qizil rangi— q genlari 
ta’sirida rivojlanadi. Quyidagicha genotipli xromosomalar qanday 
gameta hosil qiladi?
QQ Qq qq
Yechish:
zigota QQ 
Qq 
qq