O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
A.T. G’OFUROV, S.S. FAYZULLAYEV
U.E. RAXMATOV
G ENETIKA DAN M A SA LA VA
M A SH Q LAR
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’quv qo’llanma
sifatida tavsiya etgan
Toshkent-2014 y

---

G ’quv qoTlanma umumiy o ’rta va o ’rta maxsus ta ’lim muassalari 
o ’quvchilari, oliy o ’quv yurtlarining biologiya, agronomiya, tibbiyot fakul’teti 
talabalari ucbun mo’ljallangan. O ’quv qo’llanma ikki bo’îimdan tashkil topgan. 
Birinchi bo’lim 10 bobdan iborat bo’lib, unda qisqac:ha nazariy bilimlar, 
masalaliir yechish rnetodikasi, genetik masala, mashqlar hamda ularni tuzish 
priasipi yoritilgan .
Ikkinchi bo’limda barcha boblardagi masalalanningjavob’ari yoritilgan.
R etsenritlar: Xoliqov P-Toshkeiit Tibbiyot Akademiyasi biologiya va
genetika kafedrasining professori, biologiya fanlari 
doktori.
iagdullayev I 
-O ’zbekiston Milliy Universiteti bioximiyakafedrasi- 
ning dotsenti, biologiya fanlari nornzodi.
Oliy va o ’rta maxsus ta ’lim vazirligining 2013 yil 20-avgustdagi 312- 
sonli qarori bilan nashrgatavsiya etilgan

---

KIRISH
Ta’lim-tarbiya 
tizimi 
oldidagi 
davlat 
buyurtmasi 
O’zbekiston 
Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi», davlat ta ’lim standard va o ’quv dasturida o’z ifodasini topgan.
Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlaridan biri shaxs 
hisoblanadi. Shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’yekti va ob’yekti, 
ta’lim sohasidagi xizmatlar iste’molchisi va ulami amalga oshiruvchi sarialadi. 
Shaxs sifatida bilimli, m a’naviy-axloqiy yetuk, jismonan baquvvat, o ’z vatani va 
xalqiga sodiq, milliy g ’oyani o ’z ongiga singdirgan, har tomonlama kamol 
topgan yoshlami voyaga yetkazish hozirgi kunda dolzarb va davlat ahamiyatiga 
ega bo’lgan vazifadir. Yoshlar umumiy o ’rta ta ’lirn maktablari, akademik litsey, 
kasb-hunar kollejlari hamda oliy o ’quv yurtlarida fanning turli tarrnoqlaridan 
bilim oladilar. Qayd etilgan bilimlar orasida biologiya sohasi ayniqsa muhimdir.
Keyingi yillarda biologiya fanining roli benihoya ortib bormoqda. Bu 
tushunarli, albatta. Hozirgi kunda oziq-ovqat muammosini hal etish, tabiatni 
muhofaza qilish, nasldan-naslga o ’tadigan kasalliklami o ’rganish, inson 
salomatligini yaxshilash tadbirlarini ishlab chiqish, koinotni zabt etish, tirik 
mavjudotlaming tuzilishi va funksiyasidan texnikada andoza olish va boshqa 
shu singari masalalar biologiya fanining rivojianishi bilan uzviy bog’iiq ekanligi 
ko’pchilikka ayon. Biologiyadan o ’quvchilarga, talabalarga chuqur va atroflicha 
bilim berish, undan amalda foydalanishni o’rgatish o ’rta va oliy mak'abning eng 
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. O ’quvchilar, talabalarga sifatli bilim berish 
aw alo ulaming fan asoslarini o ’rganishga bo’lgan qiziqishini orttirish, bilish 
faoliyatini faollashtirish, mustaqil bilim olish ko’nikmalarini rivojlantirisb bilan 
uzviy aloqador. O’quvchilar, talabalarning bilish faoliyatini faoJlashtirishning, 
mustaqil bilim olish ko’nikma va malakasini rivojlantirishning bir qancha shakl 
va usullari mavjud. Ular orasida masalalar yecbish va mashqlar bajarish alohida 
o’rin tutadi.
Hozirgi vaqtda irsiyat va o ’zgaruvchanlik to’g’risidagi fan genetika 
biologiyaning yetakchi sohalaridan biridir. Atoqli rus akademigi N.P.Dubinin 
iborasi bilan aytganda genetika, biologiya kursining asosini tashkil etadi. Irsiyat 
va o ’zgaruvchanlik qonunlari, nazariyalar yaratilishi, irsiy axborotni saqlash va 
kelgusi avlodga berilishida nuklein kislotalarning roli, hujayrada oqsil biosintezi 
tafsilotlarining kashf etilishi, odam genomining tadqiq qilinganligi, genlami 
ajratish, ulami laboratoriyada sintez qilish, bir organizmdan boshqa organizmga 
ko’chirish, allofen hayvon zotlarini olish, transgen o’simlikiarini yaratish, 
ulardan amaliyotda foydalanish va biotexnologiya yutuqlari insonning iirik 
tabiat sir-asrorlari to ’g ’risidagi tasawurlarming inqilobiy o ’zgarishiga olib 
keldi.
Odamlardagi iste’dod, qobiliyat, aql-idrok va fe’l-atvor miyaning tuzilishi 
hamda fiinksiyasining o ’ziga xosligi ham nasldan-naslga beriladi. Umr uzunligi, 
o ’lim ko’p jihatdan irsiy omillarga bog’iiq ekanligi hozirgi vaqtda uzil-kesil 
aniqlangan. Genetika faqat nazariy muajnmolamigina emas, balki insoniyat 
oldida turgan muhim vazifalami hal etishda ham faol ishtirok etmoqda. lining

---

jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida tutgan o ’rni yiidan yilga ortib 
bormoqda.
Aholi sonining yiidan yilga ko’payayotganligi, oziq-ovqat mahsulotlariga 
bo’lgan talabning tobora ortib borishiga olib kelmoqda. Qurg’oqchilik, tuproq 
sho’riigi, bar xil kasalliklar, zararkunanda hasharotlarga bfirdosh beradigan, 
yuqori agrotexnikaga ta ’sirchan, ko’p va yuqori sifatii mahsulot beradigan 
o’simlik navlarini, hay von zotlarini chiqarish, ulami jamoei, fermer, shirkat 
xo’jaliklariga tarqatish muhim vazifa sanaladi. Mazkur vazifalami ijobiy hal 
etish ko’p jihatdan seteksiya ishlarida genetika fani yutuqlaridan samarali 
foydalanishga bog’liq.
Fan sohasida olingan keyingi ma’lumotlarga ko’ra, odamlarda avloddan- 
avlodga beriladigan besh mingga yaqin irsiy kasalliklar mavjud. Tug’ilgan 
millionta boladan taxminan 638 minggi irsiy kasalliklar bilari dunyoga keladi. 
Genetikanirig markaziy muammolaridan biri-hozirgi payida yashayotgan 
odamleir irsiiyatini baholash va ular kelajagiga nazar tashlashdir. Genetika odam 
populyatsiyasiga keskin aralashib, birinchidan, uning tanasida ro’y beradigan 
mutatsion jarayonri nazorat qilish; ikkinchidan, genlarda yangi nuqsonlar 
bo’Iishiga yo’l qo'
3
onaslik; uchinchidan, ummi uzaytirish masalasini ha) etish 
arafasida turibdi,
O’zoekiston prezidenti I.A.Karimov 1999 yii 7 dekabrda O ’zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi kuniga bag’ishlangan tantanali marosimda 
so’zlagan nutqida «Farzandlari sog’lom yurt qudratli bo’ladi, qudratli yuitning 
farzandlari sog’lom bo’ladi», «Sog’lom avlod deganda, shaxsan men, eng 
aw alo, sog’lom naslni tushunaman», «Sog’lom bolaning tug’ilishi, eng aw alo, 
onaning sog'ligiga lx>g’liq» deb ta’kidlab o’tdi. Odamdagi irsiy kasalliklaming 
kelib chiqish sabablarini aniqlamasdan, belgi-xossalaming avloddan-avlodga 
berilisb qonunlarini bilmasdan turib, sog’lom avlodni dunyoga keltirish aslo 
mumkin em;as.
Irsiy kasalliklar paydo bo’lishida ekologik muhitning ifloslanishi, qon- 
qarindoshlai orasidagi nikoh, turli giyohvand moddalar va spirtli ichimlikiaming 
ta’siri kuchli. Irsiy kasalliklaming paydo bo’lish sabablarini. ulaming avloddan- 
avlodga berilish qonuniyatlarini aniqlash va oldini olish tadbidarini belgilash 
hozirgi davrda muhim ahamiyal kasb etadi.
Respublilkada yashayotgan har bir inson o ’z sog’lig’ini saqlashi, buning 
uchun ekologik toza muhitda yashashga intilishi, atrofdagi mutagen omillar 
ta’siridan o ’zini himoya qilishi, o’z shajarasini tuzganda qaysi irsiy 
kasalliklarga, qanday dorilarga moyilligini aniqlashi, qarindoshlar orasidagi 
nikohlaaishcla ba’zaia ruhiy va jismoniy kamchilikka ega bo’lgiin farzandlarning 
tug’ilish sabablarini bilishi, xulosa qilib aytganda, «genetik pasport»ga ega 
bo’lishi tozim.
Bayon qillnganlaxning barchasi jamiyatning har bir a’zosi genetik jihatdan 
savodxon bo’lishi lozimligini ko’rsatadi.
Lekin tajribadan m a’Ium bo’lishicha, ko’pchilik o ’quvchilar va talabalar 
uning mazmunini bo’sh o’zlashtiradilar. Buning sabablaridaji biri shundaki, 
genetikuni c ’qitishda amaliy mashg’ulotlarda mashqlar bajariish va masalalar

---

y e c h i s h g a k a m e ’t i b o r b e r i l a d i . B u e s a o ' z n a v b a t i d a , u l a m i n g h a r t o m o n l a m a
r i v o j l a n i s h i , g e n e t i k b i l i m l a r n i o ' z l a s h t i r i s h v a u n d a n a m a l i y o t d a f o y d a l a n i s h g a ,
i r si y 
k a s a l l i k l a r d a n
x a l o s
b o ' l i s h l a r i g a
s a l b i y
t a ’s i r
k o ’r s a t m o q d a .
S h u
m u n o s a b a t b i l a n m m i n i i y o ’ r t a t a ’ l i m v a o ’r t a m a x s u s , k a s b - h u n a r t a ’ l i mi
m u a s s a s a l a r i n i n g o ' q t i v c h i l a r i , p e d a g o g i k a u n i v e r s i t e t i , a g r a r u n i v e r s i t e t i v a
t i b b i y o t A k a d e m i y a s i t a l a b a l a r i g a g e n e t i k a d a n p u x t a v a a t r o f l i c h a
b i l i m
b e r i s h n i k o ’z d a t u t g a n h o l d a u s h b u o ’q u v q o ' l l a n m a y o z i l d i .

---

I B O B . G E N E T IK A D A N M A S A L A Y E C H IS H N IN G T A ’ L IM - 
T A R B IY A V IY A H A M IY A T I
G e n e t i k a d a n m a s a l a y e c h i s h v a m a s h q b a j a r i s h j u d a k a t t a t a ' l i m -
t a r b i y a v i y a h a m i y a t g a e g a . B l i n d a , b i r i n c h i d a n , o ' q u v c h i y o k i t a l a b a n i n g
f i k r l a s h q o b i l i y a t i , m a n t i q i y t a f a k k u r i r i v o j l a n a d i . c l u m k i m a s a l a v a m a s h q d a
k o ' z d a t u t i l g a n v a z i f a n i hal e t i s h u c h u n t a l a b a u l a m i n g m a z m u n i n i , y e c h i m i n i
a n a l i z , s i n t e z q i l a d i , t a q q o s l a y d i , u m u m l a s h t i r a d i h a m d a x u l o s a c h i q a r a d i .
I k k i n c h i d a n , n a z a r i y b i l i m l a r m u s t a h k a m l a n a d i v a t t l ar t o ’g ’ri e k a n l i g i g a
i s h o n c h h o s i l q i l i n a d i . U c h i n c h i d a n . n a z a r i y b i l i m l a r n i a m a l d a q o ’ l l a s h i m k o n i
y a r a t i l a d i . T o ' r t i n c h i d a n . m a s a l a y e c h i s h v a m a s h q b a j a r i s h d a v o m i d a o ’q u v c h i
v a t a l a b a n i n g m u s t a q i l l i g i , i j o d i y f a o l l i g i o ' z b i l i m i g a b o ’ l g a n i s h o n c h i o r t a d i .
B e s h i n c h i d a n , y o s h l a r d a I an a s o s l a r i n i y a n a d a p u x t a o ' z l a s h t i r i s h g a h a v a s
u y g ’o n a d i .
1§. G e n e tik a d a n m a s a la la r y e c h ish va m a s h q b a ja r is h
m e to d ik a s i
G e n e t i k a d a n m a s a l a y e c h i s h y o k i m a s h q b a j a r i s h n a z a r i y b i l i m l a r q a y
d a r a j a d a o ' z l a s h t i r i l g a n l i g i g a u z v i y b o g ' l i q d i r . A g a r o ' q u v c h i y o k i t a l a b a
g e n e t i k a d a n z a r u r n a z a r i y b i l i m g a e g a b o ’ l m a s a , h e c h q a e h o n m a s a l a y o k i
m a s h q l a m i o n g l i r a v i s l u l a y e c h a o l m a y d i . S l u i n g a k o ’ ra. o ' q i t u v c h i o ' q u v c h i
y o k i t a l a b a n i m a s a l a , m a s h q y e c h i s h g a o ’r g a t i s h i u c h u n u l a r g a p u x t a v a
a t m f l i c l u i b i l i m b e r i s l u l a n b o s h l a s h i k e r a k . O ’q u v d a s t u r i d a k o ' z d a t u t i l g a n
b i l i m h i r n i o ’q u v c h i y o k i t a l a b a l a r p u x t a o ' / l a s h t i r i s h i u c h u n Itar bi r m a v z u
o ' t i l a y o t g a n d a o ' q i t u v c h i t a y y o r j a d v a l y o k i t a b i i y o b ' y e k t l a r , d i a l i l m . k i u o l l l m
v i d e o t a s m a l a r n i
n a m o y i s h q i l i s h o r q a l i . k o m p y u t e r d a n f o y d a l a n g a n h o l d a
u l a m i n g x o t i r a s i u c h u n t a y y o r b i l i m b e r i s h bi Ian c h e k l a n m a y , b a l k i o ' q u v
m a t e r i a l i n i q i s m l a r g a ( f r a g m e n t l a r g a ) a j r a t g a n h o l d a t u s l u m t i r i s h i , u l a r n i n g
b i l i s h IViolivatini f a o l l a s h t i r i s h i , m u s t a q i l b i l i m e g a l l a s h i n i k o ' / d a t n t i s h i l o z i m .
Q a y d q i l i n g a n u s u l n i q o ’ l l a s h d a m u a m m o l i t a ' l i m d a n t b y d a l a n i s h , l a b o r a t o r i y a
m a s h g ' u l o t l a r i n i
o l i b
b o r i s h ,
m a ' r u z a
o ' q i s h ,
a y r i m
m a v z u l a r
b o ’y i c h a
m u n o z a r a l a r
u y u s h t i r i s h
d o s k a d a n
k e n g
f o y d a l a n i s h .
y a ' n i
o t a ,
o n a
v a
d u r a g a y l a r t ur l i a v l o d l a r i n i n g g e n o t i p i n i v a I ' e not i pi ni y o z i s h , m o n o , di v a
p o l i d u r a g a y l a r d a n g a n i e t a l a r ol i sl i . d u r a g a y l a r o r a s i d a g i x i l m a - x i l l i k n i s i n f
d o s k a s i d a t a hl i l q i l i s h y o k i g e n l a r n i n g o ’/ a r o t a ' s i r m e x a n i z m i n i y o z i b
t u s l i u n t i r i s h
i m i h i m
a h a m i y a t g a
e g a .
O ' q i t u v c h i
m a s h g ' u l o t
o ' t k a z i s h i
j a r a y o n i d a a l b a t t a o ’q u v c h i y o k i t a l a b a l a r n i n g l l k r l a s h q o b i l i y a t i n i r i v o j l a n t i r i b
b o r i s h i , y a ' n i o ' r g a n i l a y o t g a n m a t e r i a l n i a n a l i z , s i n t e z q i l i s h g a , t a q q o s l a s h g a .
u m u m l a s h t i r i s h g a . i n d u k t i v y o k i d e d u k t i v u s u l d a x u l o s a c h i q a r i s h g a o ’ r g a t a
b o r i s h i l o z i m . T a j r i b a d a n m a ' l u m b o ’l i s h i c h a , b i l i m n i p u x t a o ' z l a s h t i r i s h u c h u n
b u t u n m a v z u y o k i u n i n g m a ' l u m q i s m i n i t u s h u n t i r i b b o ' l g a n d a n
k e y i n g i n a ,
o ' / l a s h t i r i l g a n b i l i m l a r n i t o ' g ' r i l i g i n i t a s d i q l a s h m a q s a d i d a h a r xil k o ’r g a z m a l i
q u r o l l a r n i k o ' r s a t i s h , s o ' n g r a m a s a l a y e c h i s h n i b o s h l a s h m a q s a d g a n u i v o f i q d i r .
G e n e t i k a d a n m a s a l a y e c h i s h y o k i m a s h q b a j a r i s h d a n o l d i n o ’q i t u v c h i u l a r n i

---

qanday yechish kerakligini tushuntiradi. Masalalar bir necha xil tuzilgan bo’lib, 
ular qanday tuzilganligidan qat’i nazar, o’quvchi yoki talabalar ulaming 
shartini, so’ngra mazmuni va maqsadini bilib olishlari kerak. Shundan keyin 
nazariy bilimlarga suyangan holda ulami yechishga kirishish zarur. Masala 
yechish uchun o ’quvchilar, talabalar genetik simvollarni yaxshi o’zlashtirgan 
bo’lishlari shart. Masala yechishda yozilgan didaktik kartochkalardan 
foydalanishlari lozim. Har bir o’quvchi, talaba berilgan masala, mashqni 
mustaqil ravishda yechishi talab etiladi. Mashg’ulot davomida tabiiyki, 
o ’qituvchi barcha talabalaming yechgan mashqi, masalasini tekshirish 
imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Shunga ko’ra, tajribadan ma’lum bo’lishicha 1, 2,
3 ta o ’quvchi talabaning yechgan masalasini o ’qituvchi tekshirishi, agar masala 
yoki mashq noto’g’ri yechilgan bo’lsa, o’qituvchi rahbarligida xatosi topilib 
to’g’rilanishi, to’g ’ri yechilgan holda masala yechgan o ’quvchi yoki talabalar 
“assistent” qilib tayinlanishi va o’qituvchi topshirig’iga muvofiq ular boshqa 
o’quvchi-talabalarning 
yechgan 
masala, 
mashqlarini 
tekshirishlari 
va 
ulgurmaganlarga ham yordam berishlari lozimdir. Masala yechayotganda 
“assistentlar” tayinlash kattatarbiyaviy ahamiyatga ega. Birinchidan, pedagogik 
jarayonni pedagoglar bilan o ’quvchilar, talabalaming ta’Iim maqsadlari sari 
bahamjihat harakat qilish, ya’ni o’qituvchi bilan o’quvchi, talaba o’rtasidagi 
munosabatda begonalik avtoritarlikka barham beradi, hamda ular o’rtasidagi 
hamkorlikda o ’qitish texnologiyasiga asos solinadi va pedagog “o ’quvchilar 
hurmati va ishonchini qozonib, ayni vaqtda ularni o ’zini anglash, o’z 
harakatlarini, haqiqiy maqsad motivlarini, yutuqlar va muvaffaqiyatsizliklar 
sabablarini anglash qobiliyatini rivojlantiradi. “Assistentlar” ni tayinlash orqali 
o ’qituvchi, ikkinchidan, ular boshqa o ’quvchi-talabalarga nisbatan puxta 
bilimga ega ekanligini ta’kidlab, ulami rag’batlantiradi, uchinchidan esa 
boshqalarni ularga ergashishga undaydi. O ’quv jarayonini demokratiyalash har 
bir masalani yechayotganda assistentlar o’zgarib turishini taqozo etadi.
Albatta, o ’quvchilar va talabalarda masala yechish uchun zarur ko’nikma 
va malaka birdaniga hosil bo’lmaydi. O’qituvchi oldida turgan asosiy vazifa 
shunday ko’nikma va malakalami shakllantira borishdan iborat.
Qo’lingizdagi masala va mashqlar to’plami o’qituvchining mazkur 
sohadagi izlanishiga yordam beradi, degan umiddamiz. Ushbu masalalar va 
mashqlar 
to’plami 
o ’rta 
maktablaming 
“Biologiya” 
va 
pedagogika 
institutlarining “Genetika va seleksiya asoslari” o’quv dasturidagi asosiy 
mavzulami qamrab oigan. Qo’llanmada berilgan masalalar mazmun va yechish 
usuliga ko’ra har xil. Ular orasida nihoyatda sodda, shu bilan bir qatorda 
mazmuni va yechilishi bo’yicha nihoyatda murakkab masalalar ham bor. Shuni 
e ’tiborga olib umumiy o ’rta ta’Iim maktab o ’quvchilari monoduragay, 
diduragay, genlaming o ’zaro ta’siri va jins genetikasiga oid sodda masalalami 
yechish tavsiya etiladi. Akademik litsey, kasb- hunar kollej o’quvchilari esa 
ularga nisbatan murakkabroq, oliy maktab talabalari esa genetik dasturga ko’ra 
barcha masalalami yechishlari lozim.
Qo’llanmada har bir mavzular bo’yicha masala yechish va mashq 
bajarish uchun zarur nazariy bilimlar, masalalami yechish metodikasi, mustaqil

---

yechish uchun masalalar, mashqlarning mazmuni, o ’quvchi va talabalar 
mustaqil ravishda masala va mashqlar tuzishi mumkinligi to’g’risida namunalar 
keltirilgan. Qo’llanmaning ikkinchi bo’limida esa masala va mashqlarning 
javobi berilgan. Masala va mashqlami tuzishda Nizomiy nomidagi Toshkent 
Davlat pedagogika universiteti talabalari bilan o ’tkazilgan mashg’ulotlar, 
shuningdek, Toshkent shahri va viloyatidagi ko’pgina biologiya o ’qituvchilari 
bilan hamkorlikda olib borilgan ish tajribalariga asoslanildi, hamda shu sohaga 
oid rus tilidagi adabiyotlardan foydalanildi.