O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

Masala va mashqlar yechish metodikasi
Masala 
va mashqlar yechishda asosiy e’tibor xromosoma 
aberratsiyasini topishga qaratilishi kerak. Chunonchi, bir gomologik 
xromosomada genlar quyidagi tartibda;
1 2 3 4 5 6 7 8 9 joylashgan, boshqa gomologik xromosomada esa
12 3 4 / 6 7 8 9 tartibda joylashgan, deb faraz qilsak, ular orasida 
konyugatsiya ro’y berishi uchun ikkinchi gomologik xromosomada 
genlar qanday joylashishi kerak, degan mashq berilgan bo’lsa, u holda 
mashqni quyidagi cha yechamiz:
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 2 3 4 
6 7 8 9
Mustaqil yechish uchun masalalar
1 .Daun sindromi bor bolaning xromosomasi 47 ta emas, balki 46 
ta. Kariotipni tekshirish 15 ta xromosoma normal xromosomaga 
nisbatan uzun ekanligini ko’rsatdi. Kasai bolaning onasi va holasi, 
buvisida 45 tadan xromosoma bo’lib (ular normal tuzilishga ega), 15- 
xromosomasi uzun bo’lgan. Bu oilada kuzatilgan hodisani genetika 
bo’yicha qanday tushuntirish mumkin?
2.0dam zigotasida 21-xromosoma 3 ta bo’lsa, undan Daun kasali 
bor farzand tug’iladi. Agar shu xromosoma 1 ta bo’lsa, u nobud bo’ladi 
va tabiiy abortga uchraydi. Ona 45 ta xromosomaga ega, chunki 21- 
xromosomadan biri 15- xromosomaga kelib qo’shilgan. Ota 15-va 21- 
juft normal xromosomaga ega. Bu ota-onadan qanday zigotalar hosil 
bo’ladi va ulaming taqdiri qanday?
3.Makkajo’xorining ba’zilarida 4-va 5-xromosoma markaziy 
hujayrada doira shaklida ko’rinadi. Xromosomalar konyugatsiyasining 
bunday ko’rinishini qanday tushuntirish mumkin?
87

---

Genom mutatsiyalar. Poliploidiya
Xromosomalar gaploid to’plamining karra ortishi poliploidiya 
deyiladi. Poliploidlar bir tur genomining karra ortishi hisobiga ro’y 
bersa, avtopoliploidiya deyiladi. Turlararo duragay genomining karra 
ortishi tufayli amalga oshsa, allopoliploidiya deb ataladi. Poliploidiyaga 
misol qilib, bug’doyning 14,28,42 g ’o’zaning 26, 52 xromosomali 
formalarini ko’rsatish mumkin. Odatda tetraploid formalaming poyasi 
yo’g’on, bo’yi uzun, barglari yirik, ko’sak, boshoqlari, chigiti, chang 
donachalari yirik ekanligi aniqlanadi. G ’o ’zaning 26 va 52 xromosomali 
formalarining chang donachalarini okulyar yordamida ko’rib, bunga 
ishonch hosil qilish mumkin.
Avtotetraploid AAaa genotipga ega bo’lgan forma o’z-o’zidan 
changlanganda 3 xil gameta hosil qiladi:
1AA
4Aa
laa
1AA
1AAAA
4AAAa
lAAaa
4Aa
4AAAa
16AAaa
4Aaaaa
laa
lAAaa
4Aaaa
laaaa
Oqibatda to ’liq dominantlik ro’y bersa, 35 ta dominant, 1 ta retsessiv 
forma hosil bo’ladi. Bangidevona o ’simligining qizil va oq gultojibargli 
formalari chatishtirilganda shunday natija kuzatilgan. Agar belgining 
vujudga kelishi A genning miqdoriga bog’liq bo’lsa, u holda 1:8:18:8:1 
nisbatda ajralish ro ’y beradi.
M ustaqil yechish uchun m asalalar
1 .Quyidagicha 
triploidlar— AAa, Aaa qanday gametalar hosil 
qilishini aniqlang.
2.Agar 18 va 24 xromosomali formalar o’zaro chatishtirilsa, nasi 
beradigan duragayning xromosomalari soni qancha bo’lishini toping.
3.AAaa genotipli qizil gulli beda aaaa genotipli oq gulli formasi 
bilan chatishtirilsa, F| ning fenotipi vagenotipi qanday bo’ladi?
4.Pppp (P - gulning rangini, p— rangsizligini ifodalaydi) 
genotipga ega o ’simlik o’zidan changlansa, F, da gulning rangi qanday 
bo’ladi?
5.Pomidoming qizil mevali tetraploid formasini sariq mevali 
formasi bilan chatishtirish oqibatida 50% qizil, 50% sariq mevali 
o ’simliklar hosil bo’lgan. Ona o ’simlikning genotipini aniqlang.
6.Qand lavlagi xromosomalarining diploid nabori 18. Xromoso- 
malaming asosiy 
soniga asoslanib triploid, tetraploid, pentaploid, 
geksaploid formalar hosil qiling.
7.Javdaming Cho’lpon navida HL gen poyaning qisqaligini, hi 
gen uzunligini ta ’minlaydi, HLHLhlhl genotipga ega tetraploid javdar

---

o’zidan changlanganda 280 ta duragay hosil bo’ldi:
a)ota-ona o ’simliklar necha xil gameta hosil qiladi?
b)duragay o ’simliklar necha xil genotipga ega bo’Iadi? 
v)ulardan nechtasi kalta poyali bo’lib, kelgusida ajralmaydi?