O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

31
Katarakta
Ko’zning normalligi
3 2
Normal eshitish
Tug’makarlik
33
Qonda qandni normal bo’lishi
Qandli diabet
34
Normal sog’liq
Shizofriniya kasali
Oraliq holda irsiylanuvchi belgilar
1. Ko’zlar oralig’ining yaqinligi.
2. Ko’zlar kattaligi.
3. Og’izning kattaligi.
4. Labning do’rdayganligi.
5. Burunning kattaligi.
6. Sochning jingalakligi.

---

M o n o d u r a g a y n ik o h . T o ’liq irs iy la n is h
M ustaqil yechish uchun m asalalar
1-masala. Labning qalinligi (L) dominant, yupqaligi (1) retsessiv 
belgi hisoblanadi. Agar qalin labli erkak yupqa labli qizga uylansa, 
farzandlar labining qalinligi qanday bo’ladi?
2-masala. Kiprikning uzun bo’lishi (K) dominant, kalta (k) 
bo’lishi retsessivdir. Uzun kiprikli qiz va yigitdan kalta kiprikli farzand 
tug’ilish ehtimoli qanday?
3-masala. 
Enli qoshli yigit, ensiz qoshli qizga uylangan edi, 
tug’ilgan farzandning qoshi yupqa ekanligi ma’lum bo’ldi. Yigit va 
qizning, ulaming farzandining genotipini toping.
M o n o d u r a g a y n ik o h . O raliq irsiylanish
4-masala. Og’iz kattaligi o ’rtacha bo’lgan erkak va ayoldan to ’rtta 
farzand tug’ildi. Ulardan bittasining og’zi katta, bittasiniki kichik, 
ikkitasiniki o ’rtacha. Ota-ona va farzandlaming genotipini aniqlang.
5-masala. Ko’z oralig’i yaqin, ko’z oralig’i uzoq bo’lgan erkak va 
ayoldan ko’z oralig’i o’rtacha bo’lgan farzand tug’ildi. Ota-ona va 
farzandning genotipini toping.
6 -m asala. Odam lar jingalak sochli (JJ), to ’lqinsimon sochli (Jj), 
tekis sochli (jj) bo’lishi mum kin. Quyidagi genotipli odam lar va ulam ing 
farzandlarining fenotip va genotipini aniqlang.
a)P Jj x Jj 
b)P JJ x jy 
v) P Jj x jj
7-masala. Labi nisbatan do’rdaygan erkak, labi do’rdaymagan 
ayoldan tug’ilgan ikki farzanddan bittasining labi nisbatan do’rdaygan, 
ikkinchisiniki esa do’rdaymagan bo’ldi. Ota-ona va farzandlaming 
genotipini toping.
8-m asala. Labi do’rdaygan DD va labi do’rdaymagan dd erkak va 
ayoldan qanday farzandlar tug’ilishi mumkin?
D iduragay nikoh. T o’liq irsiylanish
9-masala. Normal kiprikli, qalin labli erkak va uzun kiprikli, 
yupqa labli ayoldan tug’ilgan birinchi farzand uzun kiprikli, qalin labli 
bo’ldi, keyingi farzandlar orasida uzun kiprikli, yupqa labli, normal 
kiprikli, yupqa labli farzandlar tug’ilishi mumkinmi?
10-masala. Polidaktiliya jingalak sochli yigit bilan barmoqlar soni 
normal, sochi to ’lqinsimon bo’lgan qiz nikohidan polidaktiliya, jingalak 
sochli farzand tug’ildi. Keyingi farzandning normal barmoqli to’lqin­
simon sochli bo’lib tug’ilishi mumkinmi?
Poliduragay nikoh
11-masala. Odamlarda ko’zning qora (Q) yuzning sepkilli bo’­
lishi (S) va polidaktiliya (P) dominant, ko’zning havorang (q), barmoqlar 
soning normal bo’lishi (p), yuzning sepkil yo’qligi (s) retsessiv belgilar 
hisoblanadi. Quyidagi 
genotipli erkak va ayollardan qanday ko’zli,
82

---

sepkilli polidaktiliya farzandlar tug’ilishi mumkin?
Qq Ss Pp 
x 
qq ss pp
Diduragay nikoh. O raliq irsiylanish
12-masala. Nikohdagi ayolning ko’zi o’rtacha va qo’y ko’z. 
Erkakning ko’zi kichik va havorangli. Ularning ikki farzandidan 
birining ko’zi o’rtacha kattalikda bo’lib, qo’y ko’z, ikkinchisining 
ko’zi kichik, havorang. Erkak va ayol, ularning farzandlarining 
genotipini aniqlang.
13-masala. Og’zi o ’rtacha kattalikda, ko’z oralig’i ham o’rtacha 
bo’lgan erkak va ayoldan tug’ilgan birinchi farzandning og’zi katta, 
ko’z oralig’i yaqin bo’ldi. Ikkinchi va boshqa farzandlarning og’iz 
kattaligi ko’z oralig’i qanday bo’ladi?
14-masala. Ko’zi katta, labi do’rdaygan erkak, ko’zi kichik, labi 
yupqa ayol nikohidan ko’zi o ’rtacha kattalikda, labi o’rtacha qalinlikda 
bo’lgan farzand tug’ildi. Ota-ona va farzandlarning genotipi qanday?
15-masala. To’lqinsimon sochli, qora ko’zli ayol, to’lqinsimon 
sochli havorang ko’zli erkakka turmushga chiqdi. Birinchi farzandi 
jingalak sochli havorang ko’zli bo’lib tug’ildi, bu oilada keyingi farzand 
tekis sochli qora ko’zli bo’lib tug’ilishi mumkinmi?
O dam larda belgilarning jins bilan birikkan holda irsiylanish
16-masala. Gemofiliya bilan kasallangan yigit sog’ qizga uylansa, 
bu nikohdan tug’ilgan qiz va o ’g ’illar sog’ bo’Isa, nevaralarda 
gemofiliya bilan kasallanish kuzatiladimi?
17-masala. Quloqda yungi bo’lishi Y jinsiy xromosomada 
joylashgan genga bog’liq. Polidaktiliya geni 
dominant 
bo’lib, 
autosomada joylashgan. Otasi gipertrixoz (quloqda yungi bor), normal 
barmoqli 
onasi polidaktiliya bo’lgan oilada har ikki belgi bo’yicha 
normal qiz bola tug’ildi. Shu oilaning keyingi farzandining ikki belgi 
bo’yicha normal holda bo’lish ehtimoli qanday?
18-masala. Otasi gemofiliya bilan kasallangan kishining sog’lom 
qizi gemofiliya bilan kasallangan yigitga turmushga chiqsa, bu oilada 
sog’lom farzand tug’ilishi mumkinmi?
19-masala. Otasi daltonik bo’lgan qiz, otasi daltonik yigitga 
turmushga chiqqan. Bolalaming sog’lom bo’lishi yoki daltonik kasaliga 
chalinishi to’g’risida qanday fikrdasiz?
20-masala. Otasi gemofiliya va daltonizm bilan kasallangan, 
onasi har ikki belgi bo’yicha sog’ oilada tug’ilgan qiz, sog’ yigitga 
turmushga chiqsa, bu nikohdan tug’ilgan farzandlarning fenotipi qanday 
bo’lishi mumkin?
21-masala. Onasi daltonizm, otasi gemofiliya bilan kasallangan 
qiz, gemofiliya bilan kasallangan erkakka turmushga chiqdi. Bu oilada 
har ikki belgi bilan kasallangan bolalaming tug’ilish ehtimoli qanday?
83

---

O dam larda allel bo’lm agan genlarning o ’zaro ta ’siri tufayli 
belgilarning rivojlanishi.
K om plem entär irsiylanish
Izoh. Odamlarda ikki allel bo’lmagan genlar jufti dominant holatda 
bo’lgandagina quloq normal eshitadi. Boshqa hollarda esa quloq kar 
bo’ladi.
22-masala. Quyidagi genotipli odamlar o ’zaro nikohlanganda ular 
va farzandlarning eshitish qobilyati qanday bo’ladi?
P 1. AABB x aabb. 
2. AaBb x aabb. 
3. Aabb x aaBb
4. A aB bxA aB b. 
5 .A abbxA aB b.
23-masala. Normal eshitadigan erkak va kar xotindan birinchi 
farzand normal eshitadigan, qolganlari kar bo’lib tug’ildilar. Ota-ona va 
farzandlar genotipini aniqlang.
24-masala. Ikki kar er-xotindan normal eshitadigan va kar 
farzandlar tug’ildi. Ota-ona va farzandlar genotipi qanday?
25-masala. Ikki kar er-xotindan normal eshitadigan farzandlar 
tug’ildi. Ota-ona va farzandlar genotipini toping.
Polim eriya bo’yicha m asalalar
26-masala. Afrikalik qora tanli negir erkak va ovro’palik oq tanli 
ayol turli ota-onalar nikohlaridan tug’ilgan mulat yigit, mulat qizga 
uylansa, ulaming farzandlari genotipi va fenotipi qanday bo’ladi?
IX BOB. O ’ZGARUVCHANLIK
Genetika 
irsiyat 
bilan 
birgalikda 
o’zgaruvchanlikni 
ham 
o ’rganadi. O ’zgaruvchanlik deyilganda, ota-ona organizm bilan kelgusi 
nasi, shuningdek, nasllar orasidagi farq tushuniladi. O’zgaruvchanlik 
genotipik va fenotipik xillarga bo’linadi. Genotipik o’zgaruvchanlikning 
biri mutatsiya bo’lib, u gen, xromosoma, genom o’zgarishi tufayli sodir 
bo’ladi. Abiotik, biotik omillar organizm, organlaming fiziologik holati, 
moddalar almashinuvi jarayonining o ’zgarishi, mutatsion o’zgaruv­
chanlikni yuzaga keltiruvchi sabablar hisoblanadi. Belgining o’zgarishi 
bir xil yoki har xil genlarning o’zgarishi tufayli yuz beradi. Bir belgining 
o’zgarishiga sabab bo’lgan bir-biridan mustasno vujudga kelgan ikkita 
mutatsiya bir genga mansubmi, yoki har xil genga mansubmi degan 
masalani hal etish lozim. Bu savolga dastlab Morgan javob berib, 
allelizmning funksional va komplementär hamda rekombinatsion 
mezoni borligini e’tirof etgan. Funksional mezoni asosini belgiga ikki 
xil gen o’zgarishi bilan bog’liq mutant formalami o’zaro chatishtirish 
natijasida hosil bo’lgan digeterozigota yow oyi forma tashkil etadi. 
Chunki yow oyi tip (A) allellari ikki holatda hosil bo’lgan mutatsiyalar 
ustidan dominantlik qilib, bir-birini (genlarning o’zaro ta’sirini 
komplementär xildagi singari) to’ldiradi va yow oyi tipga xos belgini
84

---

rivojlantiradi. Mutant allellari bir genga mansub bo’lgan formalar 
chatishtirilganda 
F,
da yovvoyi tip hosil bo’lmaydi, balki chatishtirishda 
ishtirok etgan ikkita formadan binning belgisi to’liq yoki oraliq holda 
dominantlik qiladi. Rekombinatsion mezoni asosida ikki gen orasida 
krossingover ro’y beradi, genlar ichida bu jarayon kuzatilmaydi, degan 
tushuncha ham bor. Hozirgi vaqtda fanda genlar ichida ham 
krossingover ro’y berishi, isbotlanilgan.