O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

aa
 
/ \
gameta 
A 
a 
A . a
fen 
kulrang kulrang kulrang 
qora 
Fi gen 
5
a
I 
Aa 
Aa 
aa
Demak, F, da nisbat 2:1 bo’ldi, duragaylaming 1/4 qismi ya’ni 
gomozigota 
AA 
ga - ega 
qo’zicboqlaming 
me’dasi 
yaxshi 
rivojlanmaganligi uchun nobud bo’lgan. Ular kulrang edi. Shunga ko’ra 
tug’ilgan qorako’l qo’ylaming uchdan ikki qismi kulrang junli uchdan 
bir qismi qora yungli bo’lgan. Boshqacha aytganda, 
A
gen gomozigota 
holatda kulrang belgini vujudga keltirishdan tashqari, letal xususiyatga 
ega bo’lgani sababli duragaylaming to ’rtdan bir qismi nobud bo’lgan.
M ustaqil yechish uchun m asalalar
1.Ba’zi bir gulli o ’simliklarda gultojibarglaming qizil rangini hosil 
etuvchi gen poya va barglaming qizg’ish bo’lishiga tasir etadi. Uning 
retsessiv allel geni esa gultojibarglaming oq rangda va poya, barglaming 
yashil bo’lishiga sababchidir. Gul do’koni sotuvchisi havaskor gulchiga 
sof oq gu!lar yo’qligini aytdi. Havaskor gulchi har xil xo’jalikda
73

---

yetishtirilgan 3 xil gul urug’ini sotib olib, o’z tomorqasiga ulaming har 
biridan 150donadar¡ sepdi:
a)ko’c;hatlanii kuzatish natijasida birinchi paketdagi urug’dan chiqqan 
ko’chatlaming bargi qizg’ish;
b)ikkinchi paketdagi urug’dan chiqqan 3/4 qism ko’chatlammg bargi 
qizg’ish;
v)uch:inchi paketdagi urug’dan chiqqan ko’chatlaming .50% da barglar 
qizg’ish, 50% da yashil ekanligini aniqladi.
Har bir xo’jaliikda yetishtirilgan gulli o ’simliklaming va ular urug’chi va 
changchisining genotipini va fenotipini aniqlang.
2.Meksika it zoti - Dogda terisida yung bo’lmasligiga sabab 
bo’ladigan gen gomozigota holatda o ’limga olib keladi. Normal yungli 
urg’ochi va erkak doglar chatishtirilganda naslining bir qismi nobud 
bo’lgíin. O’sha erkak it boshqa urg’ochi dog bilan chatishtirilganda esa 
naslda o ’lim kuzatilmagan. Yuqoridagi ikki xil chatishtirishda ishtirok 
etgan ota-ona itlaming va ular naslining genotipini aniqlang.
3.Baliqchilik xo’jaligida karp baliqlarda tangac.halar ikki xil 
joylashganligi aniqlangan. Bir xilida tangachalar tanasining hamma 
qismida bir xil, ikkinchi xilida tanasi bo’ylab uzunasiga lentasimon bir 
qator bo’lib joylashgan. Bular chiziqli yoki lineyniy karp deb 
nomlanadi. Chiziqli karplar tangachasi bir xil joylashgan karplardan 
dominantlik qiladi. Bir xil tangachali karplar o’zaro chatishtirilsa, naslda 
tangachali kai-plar hosil bo’ladi. Chiziqli karplar o ’zaro chatishtirilsa, 
naslda 1/3 tangachali va 2/3 chiziqli karplar rivojlanadi va shu bilan 
baliqlaming nasldorligi 25% kamayadi. Tangachali va 
chiziqli 
karplaming gsmotipini aniqlang. Genlarini ta’riflang,
4.Ba’zi bir tovuq zotlarida oyoqlar juda kalta bo’Igatni uchun ulami 
“emaklovchi” tovuqlar deb ataladi. “Emaklovchi” tovuq va xo’rozlar 
chatisíitirilishidan olingan 5000 ta tuxum inkubatorga qo’yilib, undan 
3740 j o ’j a olingan. Ulardan 1241 tasi normal oyoqli, qolgani kalta 
oyoqli “emaklovchi” ekanligi aniqlangan. Tuxumda nobud bo’lgan 
jo ’jalarning hamda 
normal oyoqli va kalta oyoqli “emaklovchi” 
to vuqlaming genotipini aniqlang va genlarini ta’riflang.
í'.ChorvEi genetikasi sohasida faoliyat yuritayoígan olimlar 
tasdiqlashicha, qoramolning Goldshtin zotining buqa:>i geterozigota 
holatda yungi bo’Jmasligini vujudga keltiruvchi genni saqlaydi. Bu gen 
gomozigota holatda buzoqlaming o’limiga sababchi bo’ladi. Agar shu 
buqa normal sigirni qochirishdan olingan urg’ochi forma bilan qayta 
chatishtirilsa, hayotchan bo’lmagan buzoqlar tug’ilish ehtimoli qanday?
6.Sichqonlarda yungning sariq va kulrang bo’Iishi autosoma 
genining ikldta alleli bilan belgilanadi. Sariq erkak va urg’ochi sichqon 
chatishishidan 23 ta sariq, 12 ta kulrang sichqon olingscn. Keyinchalik 
kulrang va sariq sichqonlar bir-biri bilan chatishtinlgan. Ikkinchi 
chatishtirish natijasida sichqon yungining rangi qanday nisbatda 
ajralishini tushuntiring.
74

---

VII BOB. POPULYATSIYA G ENETIKASI
Populyatsiya deyilganda, bir turga mansub va u tarqalgan arealni 
ma’lum qismini ishg’ol qilgan, o’zaro chatishib, nasi beradigan, mazkur 
turning boshqa populyatsiyalaridan ayrim belgilari bilan farqlanuvchi 
alohidalashgan organizmlar gurahi tushuniladi. Har bir o ’simlik, hayvon 
populyatsiyasi fenotip jihatdan polimorf, genotip jihatdan geterozigota 
bo’lishi tabiiy bir hoi. Genetikaning alohida shoxobchasi bo’lgan 
populyatsion genetika genlar va genotip hamda fenotiplaming, popul- 
yatsiyalarda uchrash qonuniyatlarini o ’rganadi. Odatda, o’z-o’zi bilan 
chatishadigan organizmlarda geterozigotalik oz, goxnozigotalik ko’p, 
chetdan chatishadigan organizmlarda buning aksidir. Shunga ko’ra, o ’z- 
o ’zi bilan chatishadigan va chetdan chatishadigan populyatsiyalarda 
belgilar foizi har xil darajada nasldan-naslga o’tadi.
Ma’lumki, g’o’za o’z-o’zi bilan chatishadigan o’simliklar qatoriga 
kiradi. Uning tolasi malla va oq bo’ladigan formalarini chatishtirib, 
ulardan Fi va F2 avlod olingan, deb faraz qilaylik. U holda F2 da 
gomozigota formalar (AA, aa) 50% ning geterozigota formalar (Aa) 
50% ni tashkil etadi. Agar F2 duragaylar bir-biri bilan chatishtirilsa, u 
holda F3 da gomozigota formalar 75% ni, geterozigoga formalar 25% ni 
tashkil etadi. F5 da gomozigota formalar 93, 75% dan geterozigota 
formalar 6,25% dan iborat bo’ladi. Buni quyidagi 13~jadvaldan ko’rish
75

---

Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko'rinib turibdiki, o ’z- 
o’zidan changkinuvchi va urug’lanuvchi populyalsiyalarning genetik 
mohiyati geterczigota holatda bo’Igan genlarni gomozigota holatga 
o’tkazishga, ya.’ni populyatsiyani har xil genotiplarga ajratishga 
qaratilgan bo’ladi. Vaholanki, chetdan changlanuvchi o’simlik va 
urug'lanuvchi hayvonlar populyaisiyalari har xil genotipga ega 
organizmlaming 
bir-biri 
bilan 
to’siqsiz 
chatishishi 
natijasida 
shakllanadi. Masalan, itlar populyatsiyasida belgiïaming nasldan-naslga 
o ’tishi bilan tanishaylik. M a’lum shaharda tarqalgan it pcpulatsiyasida 
kalta oyoq geni —
a
—-30% ni tashkil etadi, deb faraz qilaylik. Itlar 
doimo chetdan urug’langanligi uchun keyingi avlodlarda dominant va 
retsessiv genlarning o ’zaro nisbati saqlana boradi. Bimi quyidagi 
jadvaldan ko’rish mumkin, y a’ni 0,49AA:0,42Aa:0,09 aa. Aa —
genotipdan 0,21%, aa—dan 0,09% a gen hosil bo’lsa, jami 30 % a gen 
populyatsiyada keyingi avlodda ham saqlanadi.
A -0 ,7
a-0,3
A-0,7
AA-0,49
Aa-0,21
a-0,3
Aa-0,21
aa— 0,09
Chetdan urug’lanuvchi organizm populyatsiyalarda dominant va 
retsessiv allellaraing o ’zaro nisbati uzoq muddat saqlanishini birinchi 
maria Xardi-VajTiberg isbotlagan va u qonun kuchiga kirgan. Mazkur 
qonun formula shaklida. q2:2q(l—q):(l-q)2 ko’rinishda yoziiadi. Bunda 
q bilan populyatsiyada dominant allelning, (1 — q) bilan retsessiv 
allelning takrorlanish darajasi ifodalangan.
Populyatsiyadagi ikki xil belgining biri ikkinchisi isfidan to ’liq 
dorrinanilik qilsa, u holda retsessiv allelning takrorlanish darajasi 
sezilarli kam bo’ladi. Masalan, kuzgi javdarning Vyatka navining har 
10000 o’simligidan 400 tasining maysasi yashil, qolganlariniki antotsian 
rangli, deb olaylik. Modomiki shunday ekan, u holda Vyatka 
populyatsiyasinmg genetik strukturasi quyidagicha aniqlanadi:
l.Xardi-Vaynberg 
formulasiga ko’ra, 
retsessiv 
allelning 
po­
pulyatsiyada takrorlanish darajasi 10000 : 400, ya’ni 4% yoki 0, 04 ga 
teng, ya’ni aa (l-d)2=0,04 ni tashkil qiladi. a allelning chastotasi
■/(I