O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirlig farg`ona davlat universiteti ijtimoiy – iqtisodiy fakulteti

-Qiymat o’lchovi – pul umumiy ekvivalent bo’lmish tovar ekan, u o’zida mehnatini mujassamlashtiradi va shu sababli tovarlar qiymatini o’lchay oladi. Pulda ifodalangan tovar qiymati esa bu – narx. Tovarning qancha turishini pul bilan belgilab, u 50 so’m, 10 dollar, 50 dinar, 20 evro turadi, deb aytamiz. Buyumlarning og’irligi kg, eni, bo’yi, metr bilan o’lchanganiday, ularning narxi pul bilan o’lchanadi. Har bir mamlakatning o’z qiymat o’lchami bor – bu uning pulidir. AQShda dollar, Angliyada funt sterling, Turkiyada lira, Germaniyada evro, Saudiya Arabistonida riyol qabul qilingan va h.k.

-Muomala vositasi va ayirboshlash vositasi. Pul oldi-sotdida ishlatiladi. Pul yordamida tovarni xarid etish, pulga tovar ayirboshlash (P–T) yoki tovarni sotish, pulga ayirboshlash (T–P) yuz beradi. Pul ishtirok etganda, tovar ayirboshlash tovar muomalasi shaklini oladi. 

-Jamg’arma vositasi. Bu pulning jamlangan boylik shakliga kirib, o’z egasi uchun kerak paytida xarid etish vositasi bo’lib, xizmat qila olishidir. Pul – qog’oz yoki tanga bo’lgani uchun boylik emas, balki o’zida mehnatni mujassamlashtirgani, unga hamma narsani xarid etish yoki uni jamlab saqlash mumkin bo’lgani uchun boylik hisoblanadi. 

-To’lov vositasi. Nasiyaga sotilgan tovarlar va xizmatlar xaqi to’langanda, qarz qaytarilganda, pul to’lov vazifasini bajaradi. 

-Jahon puli. Dunyo bozoriga chiqilganda, qiymatning baynalmilal o’lchoviga, xalqaro xarid va to’lov vositasiga aylanganda, bu vazifalarni jaxon puli bajaradi.

Hozirgi pul nazariyalarida pulning to’lov vazifasi mumola vositasi bilan qo’shib yuborilgan, oltin qiymatlar shaklidagi jaxon pullari yo’qolib. Jaxon pullari vazifalarini ayrim qadirli valyutalar bajarmoqda. Pulning so’ngi vazifasi – to’lov vositasi va jaxon pullari vazifalarini amalda yo’q deb qaralmoqda. 

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda pulning uch mohiyatini aytib o’tishimiz mumkin:

-hamma narsaga ayirboshlanadigan muhim xarid vositasi,

-boylik timsoli,

-mehnatni qiymat shaklida o’lchab beradigan vosita.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitoblar milliy valyutalarda amalga oshiriladi. Milliy iqtisodning jahon iqtisodiga qo’shilishi pulning qadrini oshirilib borilishiga bog’liq. Pulning qadrini qanday oshirish mumkin? Pulning qadrini oshirish usullaridan biri muomalaga chiqarilayotgan pul miqdorini davlat tomonidan tartibga solinishiga bog’liq. Pulning qadrli bo’lishi darajasi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga bog’liq.

Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini quyidagi formula asosida aniqlash mumkin:

 

bunda P_m – muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori;

T_b – sotilgan tovarlarning umumiy baxosi miqdori;

К – kreditga sotilgan tovarlarning umumiy qiymati;

T – to’lov muddati etgan tovarlarning umumiy bahosi;

O’_k – o’zaro bir-birining o’rnini qoplaydigan tovarlar;

A_T – pul birliklarining o’rtacha aylanish tezligi.

Ammo bu formula ma’lum kamchiliklarga ega. Bu formulada ishlab chiqarish harajatlari e’tiborga olingan holda muomala sohasidagi harajatlar o’z ifodasini topmagan. Hozirgi kunda iqtisodchi olimlar amerikalik olim I. Fisher tavsiya etgan formula orqali muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini hisoblamoqdalar.

MV=PQ

Bunda M – pul massasi;

V – aylanish tezligi;

R – tovar bahosining darajasi;

Q – muomaladagi tovarlarning miqdori,

Yoki 

Formulaga binoan pulning qiymati uning miqdoriga teskari proporsional ekanligini ko’rish mumkin. Bu erda gap asosan ishlab chiqarilgan tovarlarni va turli ijtimoiy xizmatlarni pulga aylantirish bilan bog’liq harajatlar e’tiborga olinishi ham kerak. Bu harajatlarga ishlab chiqarish, tovarlarni sotish bilan bog’liq bo’lgan zaruriy axborotlarni to’plami, bozorda salohiyatli sheriklarni tanlash, pochta, sug’urta va boshqa harajatlar kiradi. Bu harajatlar transaksion harajatlar deb yuritiladi. Shuning uchun pulni vazifasini foydali tovar emas balki uni aylanishini tezlashtiradigan qog’oz pullar bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida transaksion harajatlarni kamaytirish mumkin. Agarda bu jarayon davlat tomonidan boshqarilsa. 

Ammo Nobel mukofoti sovrindori ingliz iqtisodchisi R.Кouz nazariyasiga binoan, bu muammolar davlat aralashuvisiz ham hal etilishi mumkin. Buning uchun mulkiy huquqlar aniq belgilanishi va mulkdorlar tomonidan olib borishi to’liq kafolatlanishi kerak deb hisoblaydi. Ammo uning nazariyasi umumlashgan holatni ifodalaydi, u bu holatni aniq misollar orqali isbotlagan.

Shunday qilib, pul bozor iqtisodiyotining muhim omilini tashkil qiladi. Hozirgi iqtisodiy hayot, xususan, bozor iqtisodiyoti pul bilan bog’liq. Respublikamiz siyosiy jihatdan mustaqillikka erishganidan so’ng, bir qator muammolarni hal qilish kerak edi. Shulardan biri, iqtisodiy muomala vositasi bo’lgan milliy valyutani joriy etish bo’lib, 1992 yil noyabr oyidan boshlab muomalaga avval so’m-kuponlar kiritib, so’ng milliy valyutaga asta-sekin, bosqichma-bosqich o’tilishi amalga oshirildi. Chunki:

1. 
   Bozor tarmoqlari, ayniqsa pul-kredit muomalasi sohadagi munosabatlar hali mukammal emas edi.
   
2. 
   MDH doirasida har xil valyutalar muomalada bo’lgan bir paytda pulning bu sharoitga moslashishi va uning qiymatini aniqlaydigan vaziyat vujudga kelishi zarur edi.
   
3. 
   Milliy pulga bosqichma-bosqich o’tish ijtimoiy talofatlarni kamaytiradi.
   

1994 yil 1 iyuldan boshlab, milliy pulimiz so’m muomalaga kirib keldi. Endi u milliy valyuta – o’zbek puli sifatida dollaru, evro, funt sterling kabi iqtisodiy hayotga mustaqil qadam qo’yishi, ular bilan tenglashishi va dunyodagi qudratli valyutalardan biriga aylanishi lozim. 

Prezidentimiz I.A. Кarimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Кengashining 14 sessiyasida so’zlagan nutqida bu xususda shunday degan edi: «So’mning belini baquvvat qilish uchun, birinchi navbatda bozorimizni keng iste’mol mollari bilan to’ldirish, buning uchun esa hamma imkoniyatlarni ishga solish kerak. 
Bu mollarni mamlakatning o’zida ishlab chiqarish uchun, zarur bo’lsa, ikki-uch yilga barcha imtiyozlarni beraylik, rag’batlantiruvchi qonun va farmonlarni qabul qilaylik...»¹⁸ 

Respublikada iqtisodiyotni mustahkamlash va so’m qadrini oshirish borasida katta ishlar olib borilmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli mulkka asoslangan ishlab chiqarish jarayonida tovar-pul munosabatlari talab va taklif, pul muomalasi, qiymat qonunlariga asoslangan holda olib boriladi. 

Bularning ichida tovar-pul muomalasini to’g’ri tashkil etishda qiymat qonuni asosiy vazifani bajaradi. 
Qiymat qonuni talablaridan kelib chiqqan holda, pul muomalasi qonuni asosida muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ajratiladi. 
Shuning uchun bozor iqtisodiyotining asosiy qonunlaridan biri qiymat qonunini ko’rib chiqamiz.