Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Tushunchaning turlari
Mantiqda tushunchalar mazmuni va hajmi boʻyicha bir qancha turlarga 
boʻlinadilar. Xususan, hajmiga koʻra yakka va umumiy tushunchalar farq 
qilinadi.
YAkka tushunchaning hajmida bitta predmet fikr qilinadi. Masalan, 
«Mars planetasi yakka tushunchadir. Umumiy tushuncha predmetlar guruhini 
aks ettiradi. «Planeta»tushunchasi umumiy tushuncha hisoblanadi. Umumiy 
1
Morris R. Cohen, Ernest Nagel. An Introduction to Logic and Scientific Method. New Delhi/ 2007. 
P.31

---

376 
tushunchalar aks ettiruvchi predmetlarning miqdori chegaralangan va 
chegaralanmagan 
boʻlishi 
mumkin. Masalan, «kimyoviy element» 
tushunchasida fikr qilinayotgan predmetlar soni chegaralangan. «YUlduz» 
tushunchasi hajmini tashkil qiluvchi predmetlar soni esa Cheksiz .
Fikr yuritish jarayonida umumiy tushunchalar ayiruvchi va toʻplovchi 
tushunchalar tarzida boʻlishi mumkin. Ayiruvchi tushuncha shunday umumiy 
tushunchaki, u aks ettiruvchi belgilar berilgan sinfning har bir predmetiga 
xosdir.Toʻplovchi tushuncha ham umumiy tushuncha boʻlib,u aks ettirgan 
belgilar shu umumiylikni tashkil etuvchi har bir predmetga taaluqli 
boʻlmaydi.Masalan, ―konferensiya‖ – toʻplovchi, ―konferensiya ishtirokchisi‖ 
– ayiruvchi.
Mazmuni boʻyicha tushunchalar, avvalambor, abstrakt va konkret 
tushunchalarga boʻlinadi. Konkret tushunchalarda predmet oʻzining belgilari 
bilan birgalikda fikr qilinadi. Abstrakt tushunchalarda esa predmetning 
belgilari undan fikran ajratib olinib, alohida aks ettiriladi. Masalan, «Inson», 
«Tabiat» tushunchalari – konkret tushunchalar, «Qahramonlik» (insonga xos 
xususiyatni aks ettiradi), «Sistemalilik» (borliqdagi predmetlarga xos 
xususiyatni ifoda qiladi) tushunchalari abstrakt tushunchalardir.
Mazmuni boʻyicha yana nisbatsiz va nisbatdosh tushunchalarni ham 
ajratish mumkin. Nisbatsiz tushunchalar nisbatan mustaqil, alohida mavjud 
boʻlgan predmetlarni aks ettiradi. «Davlat», «Badiiy asar» ana shunday 
tushunchalardir.Nisbatdosh tushunchalar esa zaruriy ravishda bir-birining 
mavjud boʻlishini taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiradi. Masalan, 
«Oʻqituvchi» va «Oʻquvchi», «Ijobiy qahramon» va «Salbiy qahramon», 
«Sabab» va «Oqibat» tushunchalari nisbatdosh tushunchalar qatoriga kiradi.
Ba‘zi hollarda ijobiy va salbiy tushunchalar ham farq qilinadi. Ijobiy 
tushunchalarning mazmunida predmet unga xos belgilar orqali fikr qilinsa, 
salbiy tushunchalarning mazmunida predmet unga xos boʻlmagan belgilar 
orqali fikr qilinadi. Masalan, «savodli kishi», «vijdonli kishi» – ijobiy 
tushunchalar, «savodsiz kishi», «vijdonsiz kishi» esa salbiy tushunchalardir.
Biz yuqorida tushunchalarning bir qancha turlari bilan tanishib chiqdik. 
U yoki bu tushunchaning ana shu turlardan qaysilariga mansub ekanligini 
aniqlash unga mantiqiy tavsif berish demakdir. Masalan, «talaba» – umumiy, 
ayiruvchi, chegaralangan, aniq, nisbatsiz, ijobiy tushuncha; «A. Navoiy 
nomli Oʻzbekiston davlat kutubxonasi» – yakka, toʻplovchi, chegaralangan, 
konkret, nisbatsiz, ijobiy tushunchadir.