Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Termin
qat‘iy bitta tushunchani ifoda qiluvchi soʻz boʻlib, muayyan ilmiy 
bilish sohasida bir xil ma‘noda ishlatiladi.
Tushunchaning mazmuni va hajmi
Tushuncha oʻzining mazmuni va hajmiga ega. 
Tushunchaning 
mazmuni
ni unda fikr qilinayotgan predmetning muhim belgilari toʻgʻrisidagi 
axborot tashkil etadi. Masalan, «fan» tushunchasining mazmunini fanning 
muhim belgilari, ya‘ni uning amaliyot bilan aloqada ekanligi, predmetlarning 
birorta sohasiga oid tushunchalar, qonunlar, prinsiplar shaklidagi obyektiv 

---

375 
mazmunga 
egabilimlar 
tizimidan 
iborat 
boʻlishi, 
dunyoqarashning 
shakllanishida ishtirok qilishi va shu kabilar tashkil qiladi.
Tushunchaning hajmi
esa, unda fikr qilinayotgan predmetlar 
yigʻindisini aks ettiradi. Masalan, yuqorida misol qilib keltirilgan «fan» 
tushunchasining hajmi mavjud barcha fanlarni: matematika, fizika, mantiq va 
hoka‘zolarni oʻzida qamrab oladi.
Mantiqda ba‘zan tushuncha alohida mantiqiy shakl deb emas, 
hukmning tarkibiy elementi sifatida olib qaraladi. Xususan Koen va Nagellar 
ana shunday yoʻl tutishadi. Hukm (mulohaza) tarkibidagi tushunchalar 
terminlar deb atalgani uchun ana shu soʻzdan foydalanishadi. 
Terminni ikki 
xil jihatidan olib qarash mumkin: yo (faqat bitta a‘zosi boʻlgan) obyektlar 
sinfi, yo berilgan obyektlarga xos belgilar toʻplami deb aytiladi. Birinchi 
jihatida u denotatsiya yoki hajm,ikkinchi jihatida konnotatsiya yoki mazmun 
deb ataladi. Masalan, ―faylasuf‖ terminining hajmini Fales, Sokrat, Platon 
va boshqalar tashkil etsa, mazmunini ―donishmandlikni sevuvchi‖, ―aqlli‖ 
kabi belgilar hosil qiladi
1
. 
Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bogʻliq boʻlib, u 
tushunchaning mazmuni va hajmi oʻrtasidagi teskari nisbat qonuni 
yordamida ifodalanadi. Bu qonunga muvofiq tushunchaning hajmi 
kengaytirilsa, mazmuni torayadi va aksincha, hajmi toraytirilsa, mazmuni 
kengayadi. 
Masalan, «fan» tushunchasining mazmuniga «mantiq»qa oid 
boʻlish belgisini qoʻshish bilan hajm jihatidan undan torroq boʻlgan «mantiq 
fani» tushunchasiga oʻtiladi.
«Fan» tushunchasining hajmini kengaytirish bilan mazmun jihatidan 
unga nisbatan torroq boʻlgan «ijtimoiy ong shakli» tushunchasi hosil qilinadi. 
Bunda faqat fanga xos boʻlib, boshqa ijtimoiy ong shakllarida, masalan, 
huquqiy ongda boʻlmagan spetsifik belgilar tushuncha mazmunidan chiqarib 
tashlanadi.
Bu qonun tushunchalar bilan olib boriladigan qator mantiqiy amallar 
asosida yotadi. 
Terminga qanoatlanarli mazmun berish (yoki ta‘riflash)- murakkab 
vazifa, u inson zakovatining keyingi yutugʻi hisoblanadi
17
.