Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Formal mantiqning boshqa fanlar bilan aloqasi
Formal mantiq tafakkurni oʻrganuvchi boshqa fanlar, ayniqsa, falsafa, 
psixologiya bilan bogʻlangan. Xususan,―psixologiyaga oid bilimlarsiz 
mantiqiy nazariyalarni xato va anglanmaydigan mulohazalardan soqit qilib 
boʻlmaydi‖
1
.
Mantiqning falsafa umumnazariy masalalari bilan aloqadorligi shunda 
koʻrinadiki, ―mantiqiy munosabatlar oʻz xolicha borliqda mavjud predmet va 
hodisalar determinatsiyasini(oʻzaro taqozalanganligini-M.SH.) aniqlash 
uchun etarli emas, lekin u predmetlarning mumkin boʻlgan turli birikmalari 
determinatsiyalarining har birida qatnashadi‖
2
.
Mantiqning bosh maqsadi — asosli xulosa chiqarish turlarini asossiz 
xulosa chiqarishlardan farqlashdan iborat. Biroq mantiqning vazifasi bu 
bilangina cheklanmaydi. Lokk davridan buyon mutafakkirlar bilimning 
umumiy tabiati va inson ongi haqiqatni anglashi mumkin boʻlgan usullar 
haqida spekulyativ diskussiyalar olib borishadi. Biz bunday bahs 
munozaralarni muhim emas deb hisoblaymiz. Metafizika, ratsional 
psixologiya yoki epistemiologiya va psixologiya tadqiq etadigan masalalar 
muayyan darajada mavhumdir va noaniqdir. Shuning uchun ham shubha 
ostida qoladi. Lekin metafizika ya‘ni falsafa muhokama yuritishning umumiy 
asoslarini, qonuniyatlarini tadqiq etishi bilan mantiqqa yaqin turadi, uning 
qoidalarining zaruriy metodologik asosini tashkil etadi.
Boshqa har qanday fan singari mantiq haqiqatga erishishga qarab 
yoʻnaltirilgan. Toʻgʻri xulosalash malakasi joxil kishida ham boʻlishi 
mumkin. Toʻgʻri xulosalash haqiqatga erishishning zaruriy qismi hisoblanadi. 
Bu jarayonda mantiqning ishtiroki tabiiyki fan doirasini muayyan darajada 
kengaytiradi.
Formal mantiqning matematika, grammatik bilan bogʻliqligi yaxshi 
ma‘lum. Buni matematik mantiq noklassik mantiqning turli yoʻnalishlari 
mavjudligi tasdiqlaydi. SHuningdek, uni formal mantiqning Qadimgi davrda 
grammatika, matematika bilan uzviy bogʻliq holda shakllangani, ularning 
koʻp umumiy xususiyatlarga egaligi ham koʻrsatadi. Matematika 
predmetlarni ―hisoblash‖ va ―chizish‖, grammatika ularni oʻz ―nomi‖ bilan 
1
Ўша асар.-Б.52. 
2
Ўша асар –Б.53 

---

372 
atash va gaplarni toʻgʻri qurish, mantiq gap (til ifodasi) orqali bildirilgan 
mulohazalarni aniqlashtiradi va toʻgʻri xulosa chiqarishga oʻrgatadi. Predmet 
haqida fikr bildirish uchun inson uning qaysi sinfga mansubligi, bu sinfni 
qanday va qancha predmetlar hosil qilishi (arifmetikaning vazifasi), ularga 
qanday nom berilishi (grammatika vazifasi) va ular toʻgʻrisidagi mulohazalar, 
xulosalar qanday qurilishi (mantiq vazifasi) toʻgʻrisida ma‘lumotlarga ega 
boʻlishi kerak.