|
Tushunchalar oʻrtasidagi munosabatlar
Ob‘ektiv dunyodagi barcha predmet va hodisalar oʻzaro aloqada
boʻlganligi uchun ularni aks ettiruvchi tushunchalar ham oʻzaro ma‘lum bir
aloqalarda, munosabatlarda mavjud. Bu munosabatlar turli xil boʻlib, ularni
377
aniqlash uchun, avvalambor, taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan
tushunchalarni farq qilish lozim.
Taqqoslanadigan tushunchalar umumiy belgilarga ega boʻlgan,
mazmuni va hajmi jihatidan bir-biriga yaqin turgan tushunchalardir. Masalan,
«paxtakor» va «dehqon» tushunchalari ana shunday taqqoslanadigan
tushunchalar hisoblanadi.
Taqqoslanmaydigan tushunchalar esa bir-biri bilan uzoq aloqada
boʻlgan, koʻp hollarda moddiy yoki ideal boʻlishdan boshqa umumiy belgiga
ega boʻlmagan predmetlarni aks ettiruvchi tushunchalardir. «Ijtimoiy
progress» va «Zuhro yulduzi», «ideal gaz» va «goʻzallik» tushunchalari
taqqoslanmaydigan
tushunchalar
deb
hisoblanadi.
Mantiqda
faqat
taqqoslanadigan tushunchalar oʻrtasidagi mantiqiy munosabatlar oʻrganiladi.
Taqqoslanadigan tushunchalar esa hajm jihatidan sigʻishadigan va
sigʻishmaydigan boʻladi.
Sigʻishadigan tushunchalarning hajmi bir-biriga butunlay, toʻlaligicha
yoki qisman mos keladi. Ular oʻrtasida uch xil munosabat mavjud: moslik,
qisman moslik va boʻysunish. Moslik munosabatidagi tushunchalar bitta
predmetni (predmetlar sinfini) aks ettiruvchi tushunchalar boʻlib, ular bir-
biridan faqat azmuni bilangina farq qiladi. Masalan,
«Inson», «Ongli mavjudot» tushunchalari xuddi shu munosabatda
mavjuddir. Buni quyidagi tuzilma yordamida koʻrsatish mumkin:
A –Inson
V – Ongli mavjudot
Qisman
moslik
munosabatidagi
tushunchalarning
hajmi
qisman
umumiylikka
ega. Masalan:
A – Sportchi.
V – Talaba.
Doiralarning shtrixlangan qismi bir vaqtning oʻzida ham sportchi, ham
talaba boʻlganlarni bildiradi.
Boʻysunish
munosabatida
tushunchalardan
birining
hajmi
ikkinchisining hajmiga toʻliq kirib, uni tashkil qiluvchi qism hisoblanadi.
Masalan:
A – Fan.
V – Mantiq.
А
В
A В
A
B
378
Bu munosabatdagi tushunchalardan biri boʻysundiruvchi (A), ikkinchisi
(V) boʻysunuvchi boʻlib, ular jins-tur munosabatida boʻladi. Jins tushuncha
predmetlarning birorta sinfini, tur tushuncha esa shu sinfga mansub
predmetlarning bir guruhini yoki bittasini aks ettiradi. Mantiqda u yoki bu
tushunchaning jins yoki tur ekanligi nisbiy harakterga ega. Har bir tushuncha
oʻzidan umumiyroq tushunchaga nisbatan tur, kamroq umumlashgan
tushunchaga nisbatan jinsdir. Masalan, milliy gʻoya, , fikr tushunchalari
oʻrtasida quyidagi nisbat mavjud: «gʻoya» tushunchasi «fikr» tushunchasiga
nisbatan tur, «milliy gʻoya» tushunchasiga nisbatan jins boʻladi.
Sigʻishmaydigan tushunchalar hajmi jihatidan umumiylikka ega
boʻlmagan tushunchalar hisoblanib, bir sinfga kiruvchi har xil predmetlarni
yoki predmetlar guruhini aks ettiradi. Ularning umumiyligi faqat ana shunda.
Bu tushunchalar oʻrtasida ham uch xil munosabat bor: birga boʻysunish,
qarama-qarsxilik, zidlik.
Birga boʻysunish munosabati quyidagi tushunchalar oʻrtasida
mavjuddir:
A
A – Fan.
V – Mantiq.
S – Fizika.
Bunda «mantiq» va «fizika» tushunchalari hajmlari jihatidan
birgalikda «fan» tushunchasining hajmiga boʻysunadi.
Qarama-qarsxilik munosabatidagi tushunchalarning hajmlari bir-birini
istisno qiladi. Ular predmetning (predmetlar guruhining) qarama-qarshi
belgilarini aks ettiradi, ya‘ni biri predmetning ma‘lum bir belgisini ifoda
qilsa, ikkinchisi uni inkor qiluvchi boshqa belgini aks ettiradi. Qarama-
qarsxilik munosabatidagi tushunchalar oʻzlari boʻysunadigan tushunchaning
hajmini toʻliq egallay olmaydi. Masalan, «baland boʻyli odam» va «past
boʻyli odam» tushunchalari «odam» tushunchasining hajmini toʻliq qoplay
olmaydi.
A
A – Odam.
V – Baland boʻyli odam.
S – Past boʻyli odam.
Zidlik munosabatidagi tushunchalardan biri predmetning birorta
xususiyatini ifoda qilsa, ikkinchisi uni inkor qiladi va mazmun jihatidan
noaniq boʻlib qoladi. Zidlik munosabatidagi tushunchalar, qarama-qarsxilik
munosabatidagi
tushunchalardan
farqli
oʻlaroq,
boʻysundiruvchi
tushunchaning hajmini toʻliq qoplaydi.
B
C
B
C
A
379
Masalan:
A – Odam.
V – e‘tiqodli odam.
S – e‘tiqodsiz odam.
A
Tushunchalar oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrnatish ularning mazmuni
va hajmini aniqlashtirishga, ularni bogʻlab, bir fikr shaklidan boshqa fikr
shakliga oʻtishga yordam beradi. Masalan, «talaba» va «a‘lochi»
tushunchalari oʻrtasidagi munosabatni aniqlash asosida «Ba‘zi talabalar
a‘lochilardir» degan mulohaza shaklidagi fikrni hosil qilish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
