|
Falsafada metod va metodologiya, metodika tushunchalari
. Metod
(yunoncha – usul) keng ma‘noda yoʻl ijodiy faoliyatning har qanday shakli
kabi ma‘nolarni anglatadi. Metodologiya esa metod toʻgʻrisidagi ta‘limot
boʻlib, u nazariy bilimlar va amaliy faoliyat tamoyillarini, usullarini
oʻrgatadi. U ma‘lum tizim toʻgʻrisidagi ta‘limotdir.
Har bir fan turli sohalar dunyoning u yoki bu tomonini oʻrganar ekan,
uning oʻziga xos tekshirish obyekti mavjud. Mana shunga muvofiq har bir
soha oʻzining obyektini oʻrganish uchun turli metodlar ishlab chiqadi va
uning yordamida oʻsha oʻrganishni yaxshilaydi va takomillashtiradi.
Jumladan, tilshunoslikni oʻrganish metodi bilan, biiologiya metodi yoki
matematikatini oʻrganish metodi bir- biridan farqlanadi.
Metod u yoki bu shaklda ma‘lum qoida, tartib, usul, harakat va bilim
mezonlarining yigʻindisi hamdir. U tamoyillar va talablar tizimi boʻlib,
subyektni aniq vazifani bajarishga, faoliyatning shu sohada ma‘lum
natijalarga erishish sari yoʻnaltiradi. U haqiqatni izlashda vaqt, kuchni
tejaydi, maqsadga eng yaqin va oson yoʻl bilan etishishga yordam beradi
Har qanday metod ma‘lum nazariya asosida yaratiladi va tadqiqotning
zaruriy sharti sifatida namoyon boʻladi. Nazariya reallikni aks ettirar ekan,
undan kelib chiquvchi tamoyillar, qoidalar va x.k. orqali metodga aylana
boradi va natijada yana nazariyaga qaytadi, subyekt bilish jarayonida undan
foydalanadi. Ilmiy bilishda nafaqat ilmiy natija, uning predmetining
mohiyatini anglash balki unga eltuvchi yoʻl, ya‘ni metod ham haqiqiy
boʻlmogʻi darkor. Predmet va metodni ayri holda tushunish mumkin emas.
Metod har qanday tadqiqot boshlanishida toʻla holda namoyon boʻlmasada,
ma‘lum darajada predmetning sifat oʻzgarishi bilan har safar yangidan
shakllanadi. Predmetning xususiyatlari oʻzgarishi bilan metod ham oʻzgarib
boradi. Demak, metodning haqiqiyligi tadqiqot (obyekt) predmetining
mazmuni bilan bogʻliq.
Metod metodikada konkretlashadi. Metodika daliliy materiallarni
yigʻish va saralash vositasi, aniq faoliyat turidir.
Ilmiy tadqiqot jarayoni tarixan ishlab chiqilgan metodlar asosida
amalga oshiriladi. Hech kim hech qachon haqiqatni yoʻqdan bor qila olgan
emas. Albatta, olim izlanishlar, xatolar qurshovida harakat qiladi. Ba‘zi
hollarda bir narsani izlash jarayonida boshqa narsa yaratiladi.
Fanda, koʻp hollarda tanlangan metod tadqiqotning taqdirini hal qiladi.
Aynan bir daliliy materialni turli metodlar asosida oʻrganish ziddiyatli
xulosalarga olib kelishi mumkin. Ilmiy bilishdagi metodni toʻgʻri harakterlar
ekan, Bekon uni yoʻlovchining yoʻlini yorituvchi chiroq bilan qiyoslaydi.
Ilmiy bilish jarayonida turli metodlardan foydalaniladi. Umumiy darajasiga
koʻra, ular keng va tor koʻlamda qoʻllaniladi. Har qanday fan oʻz predmetini
oʻrganishda u yoki bu obyektning mohiyatidan kelib chiquvchi turli xususiy
metodlardan foydalanadi. M: ijtimoiy jarayonlarni oʻrganish metodi
239
olamning ijtimoiy shakli, uning qonuniyatlari, mohiyatining xususiyatlari
bilan belgilanadi. (Oʻqituvchi misol tariqasida tushuntirishi kerak.)
Metod oʻz-oʻzidan tadqiqotning muvaffaqqiyatli boʻlishini ta‘minlay
olmaydi, chunki nafaqat yaxshi metod, balki uni qoʻllash mahorati ham
muhimdir. Ilmiy bilish jarayonida turli metodlardan foydalaniladi. Umumiy
darajasiga koʻra, ular keng yoki tor koʻlamda qoʻllaniladi. Har qanday fan oʻz
predmetini oʻrganishda y yoki bu obyektning mohiyatidan kelib chiquvchi
turli xususiy metodlardan foydalanadi. Masalan, ijtimoiy jarayonlarni
oʻrganish metodi olamning ijtimoiy shakli, uning qonuniyatlari, mohiyatining
xususiyatlari bilan belgilanadi.
Metodlar umumiylik darajasi va amal qilish doirasiga koʻra bir necha
guruhga boʻlinadi. Ular: falsafa, fan: umumilmiy, xususiy ilmiy,
fanlararo tadqiqot, ijtimoiy -gumanitar fanlar metodlaridir.
Turli konkret vazifalarni hal qilishning zaruriy shartlaridan biri
universal xususiyatiga ega boʻlgan umumiy falsafiy metodlarga murojaat
qilishdir. Bu metodlar haqiqatni anglashda umumiy yoʻlni koʻrsatadi. Mazkur
metodlarga falsafaning qonun va kategoriyalari, kuzatish va tajriba,
taqqoslash, analiz, sintez, induksiya va deduksiya va hokazo taalluqli.
Agar maxsus metodlar obyektning qonuniyatlarini oʻrganishning
xususiy usullari sifatida namoyon boʻlsa, falsafiy metodlar shu obyektlarda
namoyon boʻladigan, alohida xususiyatlardagi harakat, taraqqiyotning eng
umumiy qonuniyatlarini oʻrganadi.
Eng qadimgi va keng tarqalgan falsafiy metodlardan biri dialektika
boʻlsa, ikkinchisi metafizikadir. Bulardan tashqari sofistika, eklektika,
analitik, intiutiv, fenomenologik, sinergetik, germenevtik kabi metodlar ham
mavjud. (Oʻqituvchi yuqoridagi metodlar toʻgʻrisida tushuncha berishi
kerak.)
Fan metodlari – ma‘lum fan tarmogʻiga kiruvchi yoki fanlar tutashgan
joyda vujudga kelgan muayyan fan sohasida qoʻllaniladigan usullar tizimidir.
Har bir fundamental fan, mohiyat-e‘tibori bilan, oʻz predmetiga va oʻziga xos
tadqiqot usullariga ega boʻlgan sohalar majmuidir.
Umumilmiy tadqiqot metodlari - falsafa bilan maxsus fanlarning
fundamental nazariy-metodologik qoidalari oʻrtasida oʻziga xos «oraliq
metodologiya» boʻlib xizmat qiladi.
Xususiy ilmiy metodlar – materiya harakatining asosiy shakliga mos
boʻlgan muayyan fanda qoʻllaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot
usullari va tartib-ta‘moillari majmuidir. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya
va ijtimoiy-gumanitar fanlarning metodlari shular jumlasidandir.
Fanlararo tadqiqot metodlari – asosan fan sohalari tutashgan joyda amal
qiladigan (metodologiya‘ning turli darajasi elementlarini birlashtirish
natijasida yuzaga kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui.
240
Mazkur metodlar kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng
qoʻllaniladi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlariga – etnometodologik, ideografik,
dia‘log, tushunish va oqilona tushuntirish, hujjatlarni tahlil qilish, soʻrovlar
oʻtkazish, proektiv, testlash, biografik va avtobiografik, sotsiometriya, oʻyin
metodlari kiradi. (Bu metodlar mazkur fanlarning predmeti bilan bogʻliq
maxsus vositalar, metod va amallardan foydalaniladi.)
Do'stlaringiz bilan baham: |
