Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Isbotlash va rad etish qoidalari, ular buzilganda
kelib chiquvchi xatolar 
Tezisga aloqador qoidalar
: 
1. Tezis mantiqan aniq va ravsha‘n boʻlishi kerak. Bu qoida buzilsa, 
isbotlash yoki rad etish oʻzining aniq predmetiga ega boʻlmay qoladi, uni 
amalga oshirishga urinish behuda ish hisoblanadi. 
2. Tezis isbotlash yoki rad etish davomida boshidan oxirigacha 
oʻzgarmasligi kerak. Bu qoida buzilsa, «tezisni almashtirish» degan xato 
kelib chiqadi. 

---

429 
Argumentlarga nisbatan qoidalar
: 
1. Tezisni asoslash uchun keltirilgan argumentlar chin hukmlar boʻlishi 
va bir-biriga zid boʻlmasligi lozim. 
2. Argumentlar tezisni asoslash uchun etarli boʻlishi kerak. 
3. Argumentlar tezisdan mustaqil holda chinligi isbotlangan hukmlar 
boʻlishi lozim. 
Isbotlash usulining qoidasi: 
1. Tezis argumentlardan mantiqiy tarzda kelib chiqadigan xulosa 
boʻlishi lozim. Buning uchun isbotlash yoki rad etishda xulosa chiqarish 
qoidalariga rioya qilish zarur. 
Isbotlash va rad etish qoidalarining buzilishi mantiqiy xatolarga olib 
keladi va ular uch turga boʻlinadi: 
I. Isbotlanayotgan tezisga aloqador xatoliklar
: 
1.Tezisni almashtirish. Tezis isbotlash yoki rad etish davomida 
oʻzgarmasligi shart, degan qoidaning buzilishi tezisning almashtirilishiga 
sabab boʻladi. Tezis ataylab yoki bilmasdan boshqa tezis bilan almashtiriladi 
va bunda yangi tezis isbotlanadi yoki rad etiladi. Tezis mazmunining 
torayishi yoki kengayishi ham bahs jarayonida tezisning oʻzgarishiga olib 
keladi. Masalan, respublikamiz taraqqiyoti uchun milliy mafkura, milliy 
gʻoya‘ning ahamiyati toʻgʻrisidagi tezisni isbotlash davomida umuman 
jamiyatga mafkura kerakmi yoki yoʻqmi, degan masalani isbot etishga 
harakat qilinsa, unda tezisning mazmuni kengayib ketadi va tezis 
almashinadi. 
2.Insonning shaxsiy sifatini bahona qilib tezisni almashtirish. Bahs 
jarayonida mavzudan chetga chiqib, opponentning shaxsiy, ijtimoiy hayoti, 
yaxshi fazilatlari yoki kamchiliklari xususida fikr yuritib, shu asosda tezisni 
isbotlangan yoki rad etilgan, deb ta‘kidlash tezisning almashinishiga sabab 
boʻladi. Bunday xatoga ataylab yoʻl qoʻyiladi. Tinglovchilarning his-
tuygʻulariga ta‘sir qilish orqali isbotlanmagan tezisning chin deb qabul 
qilinishiga urinish ham tezisni almashtirish hisoblanadi. 
3.Ortiqcha yoki kam isbotlashga urinish natijasida tezisning 
almashinishi. Fikr ortiqcha isbotlansa, berilgan tezis oʻrniga undan kuchliroq 
tezisni isbotlashga harakat qilinadi. Agar A hodisadan V kelib chiqsa, lekin V 
hodisadan A kelib chiqmasa, unda A hodisani ifoda‘lovchi tezis V hodisani 
ifoda‘lovchi tezisdan kuchliroq boʻladi. Masalan, «A shaxs birinchi boʻlib 
janjalni boshlamagan» degan tezis (V) oʻrniga, «A shaxs umuman janjal 
boʻlgan erda yoʻq edi» degan tezisni (A) isbotlashga harakat qilinadi. 
Ikkinchi tezisni isbotlab boʻlmaydi, chunki A shaxsning janjalda 
qatnashganligini koʻrgan guvohlar bor.