Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Bahsda qoʻllaniladigan hiylalar: 
-
yolgʻon uyatga qoʻyish (opponentning atrofdagilar oldida 
obroʻsi toʻkilishdan xavotirlanishni bilib, undan foydalanish); 
-
argumentlarni 
―yogʻlash‖ 
(opponentga 
oshkora 
xushomadgoʻylik qilish); 
yosh, ma‘lumot va mavqeni pesh qilish (masalan, avval diplom oling, 
keyin gapiring); 
-
gapni boshqa tomonga burish; 
-
qat‘iy oxangda soʻzlash; 
-
ataylab bahsni toʻxtatish va b.. 
Fikrni asoslashda uchraydigan xatolar turli-tuman boʻlib, ulardan 
ba‘zilarini koʻrib chiqamiz. 
Cofizmsoʻzi 
―ayyorlik‖,―soxta donolik‖ degan ma’nolarni 
bildiradi. Bunday ishlar bilan shugʻullanuvchilar, ya’ni rostni yolgʻon, 
yolgʻonni rost deb tasdiqlovchi, oʻzini dono, boshqalarni esa nodon 
qilib koʻrsatuvchi kishilar sofistlar-safsatabozlar deb ataladi.
Sofistlar 
chin fikrni xato, xato fikrni esa chin deb isbotlovchi kishilar boʻlib, oʻz 
maqsadlarini amalga oshirishda oʻziga xos isbotlash usullaridan 
foydalanadilar. 
Farobiy ―Falsafatu Aristutolis‖ nomli risolasida safsatabozlar 
qoʻllaydigan quyidagi olti usulni koʻrsatadi: ―1) tanbeh berish; 2) 
dovdiratish; 3) tuxmat qilish; 4) nutqda duduqlanishga majbur qilish; 5) 

---

432 
bema‘ni narsalardan foydalanish, safsata; 6) suhbatdoshga soʻz 
bermaslik‖.Sofistik muhokamalarga chalkashtirish, yanglishtirish, aldash, 
notoʻgʻrini toʻgʻri, toʻgʻrini notoʻgʻri deb bilish xosdir.
Sofistik muhokamalar soʻzlovchi va tinglovchi orasidagi fikr 
almashinish jarayonida, suhbat va bahs yuritishda qoʻllaniladi. Bunday 
muhokamalardan maqsad suhbatdoshining yolgʻon gapirayotganligini 
koʻrsatish, uning fikrini yuzaki rad etgan holda, hamma tomonidan qabul 
qilingan fikrlarga nisbatan zid fikrga olib kelish, fikrini chalkash bayon 
qilishga va (suhbatdoshini) xadeb bir fikrni qayta takrorlashga (ezmalik 
qilishga) majbur etishdir. Sofistlar oʻz maqsadlarini amalga oshirishda 
insonning ruhiy holatidan, tafakkurida oʻrnashib qolgan fikrlaridan, 
odatlaridan, shuningdek biror gʻoya‘ning tarafdori ekanligidan ustalik bilan 
foydalanadilar. Masalan, . ―Kal‖ sofizmi:
-Agar odamning boshidan bir dona soch tolasi toʻkilsa, u kal boʻladimi?
-Yoʻq. 
-Oʻn dona toʻkilsa-chi? 
- Kal boʻlmaydi. 
-Bittadan boshdagi hamma sochlar toʻkilgandachi? 
-Unda kal boʻladi. 
-Sen oʻz soʻzingga oʻzing qarshi chiqayapsan. Hozirgina bitta sochi 
toʻkilsa kal boʻlmaydi, degan eding. Bu sofizmda bir dona soch tolasining 
toʻkilishi bilan bittadan hamma soch tolasining toʻkilishi bir hodisa deb 
koʻrsatiladi.