Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Gipoteza (faraz)- bilimlarning mavjud boʻlish va taraqqiy etish shakli.
Muammoni hal etish jarayonida ma‘lum bir gipotezalar ilgari suriladi va 
asoslanadi. 
Gipoteza (faraz)
– oʻrganilayotgan hodisaning sabablari va 
xususiyatlarini tushuntiruvchi asosli taxmin tarzidagi bilim shaklidir. 
Hodisaning sababi haqidagi fikr dastlab, odatda, gipoteza shaklida 
vujudga keladi va shu ma‘noda u bilimlarning mavjud boʻlishining umumiy 
mantiqiy shakllaridan biri hisoblanadi. CHin, ishonchli bilimlar hosil 
boʻlgunga qadar qoʻyilgan muammolar, masalalar haqidagi fikr-mulohazalar 
kuzatish, eksperiment natijalarini tahlil qilish va umumlashtirishga 
asoslangan boʻlib, ular turli xil taxminlar, farazlar shaklida mavjud boʻladi. 
Gipotezani qurish oʻrganilayotgan hodisani tushuntiruvchi taxminiy 
fikrlarni ilgari surishdan iborat boʻladi. U qayd etilgan faktlar, ular uchun 
harakterli boʻlgan qonuniyatlar haqidagi mulohazalar yoki mulohazalar tizimi 
tarzida boʻladi. Uni ifoda qiluvchi asosiy gap mulohazalar sistemasini hosil 

---

436 
qiluvchi element, deb hisoblanadi. Ana shu gap (mulohaza)da, odatda, 
gipotezaning bosh gʻoyasida aks etadi. Muhokama jarayoni uning negizida, 
atrofida quriladi va ma‘lum bir ishchi gipotezalar – vaqtinchalik, moʻljalni 
toʻgʻri olishga yordam beradigan taxminlarning ilgari surilishiga, ular 
yordamida hodisaning yanada chuqurroq tadqiq qilinishiga olib keladi. 
Gipotezalarni ilgari surishning asosiy mantiqiy vositasi ehtimoliy 
xulosa chiqarish hisoblanadi. SHuningdek, gipoteza ba‘zi hollarda qat‘iy 
xulosa chiqarish shakllarida ham ilgari surilishi mumkin. 
Gipotezada ilgari suriladigan mulohaza empirik materiallarni tahlil 
qilish, qayta ishlash, tartibga keltirish, umumlashtirish, talqin etish natijasida 
paydo boʻladi. Ana Shuning uchun ham gipoteza – bu har qanday taxmin 
emas, balki oʻzining muayyan mantiqiy kuchiga ega mulohaza, ma‘lum bir 
darajada asoslangan farazdir. 
Ilgari surilgan gipoteza, albatta, asoslanishi zarur. Bu bosqichda 
gipotezadan ma‘lum bir natijalar keltirib chiqariladi va ularning mavjud 
faktlarga (yoki boshqa ishonchli bilimlarga) muvofiqligi aniqlanadi. 
Gipoteza rad qilinishi ham mumkin. Bu gipotezadan kelib chiqadigan 
natijalarning mavjud faktlarga nomuvofiqliginikoʻrsatish orqali amalga 
oshiriladi. 
Gipotezaning natijalarini topa olmaslik, bu gipotezaning mavqeini 
ancha pasa‘ytirsa-da, lekin uni rad eta olmaydi. Gipotezaning chinligi undan 
kelib chiqadigan natijalarga zid boʻlgan holatlar aniqlangandagina uzil-kesil 
rad etiladi. Masalan, Ptolomeyning Erning harakatlanmaydigan markaz 
ekanligi 
haqidagi 
gipotezasi 
Kopernikning 
geliotsentrik nazariyasi 
asoslanadigan faktlarga zid kelganidan keyin rad etildi. 
SHuni alohida ta‘kidlash zarurki, oʻrganilayotgan hodisa haqida bir 
vaqtning oʻzida bir qancha gipotezalar ilgari surilishi mumkin. Gipoteza 
tasdiqlanmaguncha oʻzining bilishdagi ahamiyatini yoʻqotmaydi. Rad etilsa, 
oʻrniga boshqa gipoteza quriladi va bu hol to gipotezalardan birortasi 
tasdiqlanmaguncha, ya‘ni muammoning yechimi topilmaguncha davom etadi. 
Ilgari surilayotgan gipotezalar turli xil darajada umumlashgan boʻlishi 
mumkin. Ana shunga muvofiq holda umumiy va juz‘iy gipotezalarni ajratish 
mumkin.