Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Bahs-munozara jarayonida mantiqiy qonun-qoidalarning buzilishi 
bilan bogʻliq boʻlgan va bilmasdan yoʻl qoʻyilgan mantiqiy xato – 
para’logizmlar deb ataladi.
Masalan: ―Missioner‖ parologizmi. Bir 
missioner (dinni targʻib qiluvchi odam) kannibal (odamxoʻr)lar orasiga tushib 
qolibdi. Kanniballar uni qanday qilib eyish masalasida bahslashib qolishibdi. 
Ba‘zilari qovurish kerak desa, boshqalari qaynatish kerak debdi. Oʻzaro 
kelisha olmay bir qarorga kelishibdi. Ular missionerga: ―Sen biror gap aytgin. 
Agar gaping toʻgʻri boʻlsa, seni qaynatib, notoʻgʻri boʻlsa, qovurib eymiz‖ - 
deyishibdi. Missioner ularga ―Meni qovurib eysizlar‖- deb javob beribdi.‖ 
Missionerning javobi kanniballarning oʻzaro tortishuviga sabab boʻlibdi. 
CHunki qovirib esalar, u toʻgʻri gapirgan boʻladi va uni qaynatish kerak 
boʻladi. Agar qaynatib esalar, unda notoʻgʻri gapirgan boʻladi va shartga 
muvofiq uni qovirish kerak boʻladi. Kanniballarning tortishuvidan 
foydalangan missioner qochib qutilibdi. 
CHinligini ham, xatoligini ham birdek isbotlash mumkin boʻlgan 
fikrlarga esa paradoks deyiladi.
Masalan, ―Buning isboti yoʻqligi 
isbotlangan‖, ―Hech qachon ―hech qachon‖ soʻzini aytma‖, ―Oʻyinning faqat 
bitta qoidasi bor, u ham boʻlsa, hech qanday qoida yoʻq.‖ 

---

433 
YUqorida qayd etilgan holatlarni bilib olish insonga bahs- munozara 
jarayonida dadil ishtirok etib, oʻz qarashlarini himoya qilishga, mustaqil 
nuqtayi nazarga ega boʻlishga va boshqalarning zararli ta‘sirlaridan 
saqlanishga yordam beradi.
3.
 
Bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari: muammo, 
gipoteza, nazariya. 
Bilish jarayonida inson voqea va hodisalarning mohiyatini tushunib 
boradi. Inson qancha koʻp bilimga ega boʻlmasin, bilmagan narsalari undan 
ham koʻproq boʻladi. Bilmagan, noma‘lum narsalarni bilish uchun hamma 
vaqt ham mavjud tasavvurlar, prinsiplar etarli boʻlmaydi. Bilish jarayonida 
mavjud bilimlarimizning erishgan darajasi bilan yangi bilish vazifalarini hal 
qilish zaruriyati oʻrtasida ziddiyat kelib chiqadi, muammoli vaziyat paydo 
boʻladi. Bunday ziddiyatlar, ayniqsa, kundalik hayotimizda murakkab 
vazifalarni hal qilish, fanda esa tub burilishlar davrida yaqqol namoyon 
boʻladi. Masalan, kompyuter viruslariga qarshi himoya tizimini yaratish 
shunday muammolardan hisoblanadi. Meditsina sohasida rak kasalligini 
da‘volash, avtomobilsozlikda yoqilgʻini tejovchi vositalarni ixtiro qilish, 
ekologiya bilan bogʻliq muammolar va boshqa sohalarga oid muammolar 
mavjud. Hozirgi kunda bu muammolarni hal qilish uchun mavjud qonun va 
prinsiplarning etarli emasligi, fanda yangi izlanishlar olib borishni talab 
qilmoqda. 
Ilmiy bilishda muammoli vaziyatni fan taraqqiyotining ichki ehtiyojlari 
ham keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, hozirgi vaqtda matematikada 
toʻplam nazariyasi bilan bogʻliq muammolarni xal qilish zaruriyati bunga 
misoldir. 
Demak, muammoli vaziyat mavjud ilmiy tasavvurlar bilan qayd 
qilingan yangi faktlar oʻrtasidagi ziddiyatning paydo boʻlishi yoki ana shu 
ilmiy tasavvurlar etarli darajada tizimga solinmaganligi, yaxlit bir ta‘limot 
sifatida asoslanmaganligi natijasidir. 
Mana shundan kelib chiqib,