Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

12-mavzu. Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy 
shakllari 
 
1.
 
Asosli muhokama yuritish (argumentlash)ning mantiqiy 
asoslari: isbotlash va rad etish. 
Inson kundalik muloqotida dalillash, isbotlash tushunchalarini 
koʻpincha bir xil ma‘noda, sinonim tushunchalar sifatida qoʻllaydi. Aslida 
ular mazmuniga koʻra oʻzaro yaqin boʻlgan va xajmiga koʻra boʻysunish 
munosabatidagi tushunchalardir. Dalillash xajmiga koʻra keng tushuncha 
boʻlib, isbotlash tushunchasi unga boʻysunadi. Dalillash argumentlash 
tushunchasi bilan ekvivalentdir.
Argumentlash
– (lot. 
argumentatio
– dalil, argument keltirish) ilgari 
surilgan fikrga nisbatan boshqa tomon (auditoriya, yakka shaxs va b.)ning 
ijobiy munosabatini (ma‘qullashi, qabul qilishi) shakllantirish maqsadida 
dalillar, argumentlarni keltirish. Argumentlashning maqsadi – ilgari surilgan 
holatlarning 
auditoriya 
tomonidan 
qabul 
qilinishiga, 
konstruktiv 
munosabatlarning shakllanishiga erishishdir; auditoriya‘ni uning e‘tiboriga 
xavola qilinayotgan holatning, fikrning adolatli ekanligiga ishontirishdir, uni 
shu fikrni qabul qilishiga va shunga muvofiq harakat qilishiga erishishdir. 
Argumentlashda ―haqiqat-yolgʻon‖, ―ezgulik-yovuzlik‖ dilemmalari muhim 
emas. Muhimi, ilgari surilgan fikrga nisbatan ishonchni shakllantirish, 
ishontirishdir. Tinglovchilar yoki kuzatuvchilarni ishontirish, e‘tiqodini 
shakllantirish uchun nafaqat verbal (nutq orqali), balki noverbal (harakat, yuz 
ifodasi, koʻrgazmali vositalar va b.) usullardan ham foydalaniladi. 
Argumentlashning tarkibida tezis – mulohaza yoki mulohazalar tizimi va 

---

426 
dalil yoki argument – tezisni asoslash uchun keltirilgan fikr, mulohazalar 
ajratiladi. Argumentlash til vositasida ta‘sir qilish boʻlib, biron-bir fikrni 
ma‘qullash yoki rad etish uchun dalillar, argumentlarni oʻz ichiga qamrab 
oladi. U avvalo inson ongiga qaratilgan boʻlib, inson oʻylab, bu fikrni qabul 
qilishi yoki rad etishi mumkin. Argumentlashga quyidagilar xos: 
-
argumentlash hamma vaqt til vositasida amalga oshiriladi; 
-
argumentlashning vazifasi kimningdir 
e‘tiqodini, ishonchini 
kuchaytirish yoki susa‘ytirishga yoʻnaltirilgan faoliyatdir; 
-
argumentlash ijtimoiy faoliyatdir, chunki u faqat insonga va insonlarga 
qaratilgan boʻlib, boshqa tomonning keltirgan dalillariga oʻzining faol 
munosabatini bildirishni - dia‘logni nazarda tutadi; 
-
argumentlash retsipientlarning aqliy faolligini, ya‘ni argumentlarni 
oʻylab qabul qilishi yoki qarshi chiqishini nazarda tutadi. 
Argumentlashning tuzilishi va usullari bilan tanishishdan avval 
isbotlash va rad etishning mohiyati, tuzilishi, usullari va qoidalarini bilib 
olish zarur, chunki ular argumentlashning hususiy koʻrinishidir.