O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim va zirligi

15.7-rasm.G - simon filtr.

Sinov savollari.

5. 
   Yarim o’tkazgich deb nimaga aytiladi?
   
6. 
   “P-n” o’tish qanday hosil bo’ladi va u qanday XVsusiyatga ega?
   
7. 
   Tranzistorning tuzilishi va ishlashini tushuntiring?
   
8. 
   To’g’rilagichlar sxemalarini chizib, ularning ishlashini tushuntiring.
   

16. – mavzu. Kuchaytirgichlar va o’zgarmas tok o’zgartirgichlari

Reja:

1. Kuchaytirgichning tuzulma sxemasi

2. 
   Asosiy parametrlari va tavsiflari
   

Tayanch so’zlar va iboralar: tuzulma sxemasi, turlari, parametrlari, tavsiflari, kuchaytirgich kaskadining ishlash prinsipi, kuchaytirgich koeffisenti
Kirish signalining quvvatini kuchaytirish uchun mo’ljallangan qurilmani kuchaytirgich deyiladi. Kuchaytirish aktiv elementlar yordamida ta’minlovchi manbadan energiyani ishlatish hisobiga bajariladi. Kuchaytirgichlarda aktiv elementlari bo’lib ko’pincha tranzistorlar hisoblanadi bunday kuchaytirgichlarni yarimo’tkazuvchiligi yoki tranzistorli deb nomlanishi qabul qilingan. Har qanday kuchaytirgichda kirish signali yuklanishga ta’minlash manbaidan energiya uzatilishini boshqaradi.

16.1-rasmda keltirilgan sxema yordamida kuchaytirgich kaskadning ishlash prinsipini tushuntiramiz.

16.1-rasm

Kuchaytirgichni asosi bo’lib ikki element hisoblanadi: R rezistor va boshqariladigan faol element FE tranzistor, uning qarshiligi kirish signali ta’sirida U_kir o’zgaradi. FE qarshiligi o’zgarishi hisobiga R va FE rezistorning zanjirida Y_em kuchlanish bilan ta’minlash manbaidan oqayotgan tok o’zgaradi. Natijada rezistorda kuchlanishni kamayishi o’zgarib boradi, demak chiqish kuchlanish U_chiq ham o’zgaradi.

Bu yerda kuchlanish jaryoni ta’minlash manbai Y_em energiyasini kuchlanishni chiqish energiyasiga o’zgarishiga asoslangan. 16.2-rasmda keltirilgan kuchaytirgich kaskadning tuzilma shemaini ko’rib chiqamiz. Kuchaytirgich kirish R_kir va chiqish R_chiq qarshiliklari bilan faol to’rtqutbcha sifatida namoyon etilgan. Kirish signal manbai ichki qarshiligi R₂ bo’lgan kuchlanish generatori Е₂ shaklida ko’rsatilgan.

Kuchaytirgichning chiqishida yuklash registori R_yu ulangan. N_a generator Е₂, na yuklanish kuchaytrigichning qismlari hisoblanmaydi, ammo uning ishlashida ko’pincha katta rol o’ynaydi.

Kuchaytirish kattaliklari bo’yicha kuchlanish, tok va quvvat kuchaytirgichlarga farqlanadi.

Kuchaytrigich kaskadlarini R_kir va R_e miqdorlariни nisbati bo’yicha bo’linishi qulay. Agar kuchaytirgichda R_kir>>R₂ bo’lsa, bunda u kuchlanish kuchaytirgichi hisoblanadi. Tok kuchaytirgichida R_kir<2 ya’ni tokli kirish joyiga ega. Quvvat kuchaytirgichida kirish signali manbai bilan kelishilgan, ya’ni R_kir>>R₂. R_chiq va R_yu miqdorlari o’rtasidagi nisbati bo’yicha kuchaytirgichlarni kelishilgan yuklanishda ishlaydigan (R_chiq>> R_yu) kuchlanish kuchaytrigichi (R_chiq<yu), tokli chiqishi bilan (R_chiq>>R_yu) tok kuchaytirgichi va quvvat

kuchaytirgichlarga bo’lish mumkin.

Odatda, kuchaytirgich bir nechta kuchaytirgichli kaskadlardan (16.3-rasm)

iborat.

Birinchi kaskad kiruvchi deyiladi, ohirgisi esa chiquvchi yoki ohirgisi


deyiladi. Kirish kaskadi kirish signali manbai bilan kuchaytirgichni kelishishini bajaradi, shuning uchun kuchlanish kuchaytirgichi katta kirish qarshiligiga ega bo’lishi kerak. Bundan tashqari, maqsadga muvofiq bo’lar edi, agar kirish kaskadi eng kam shovqin koeffitsiyentiga ega bo’lsa.
16.3-rasm.
Ko’p kasadli kuchaytirgichni kirish kaskadi ko’pincha quvvat kuchaytirgichi hisoblanadi va kichik omili yuklanishga ishlashiga katta quvvatga, kichik chiqish qarshiligiga, yuqori foydali ish koeffitsiyentiga ega bo’lishiga talab qilinadi. Oraliqdagi kaskadlar belgilangan kuchaytirishni ta’minlash uchun kerak bo’ladi, ya’ni ularni asosiy parametri bo’lib kuchaytirish (kuchlanish bo’yicha) koeffitsiyenti hisoblanadi.

Ko’p kaskadli kuchaytirgichda kaskadlarning bir biroviga ulanish turli xil usullar bilan bajariladi. O’zgaruvchan tok yoki kuchlanishni kuchaytirgichlari uchun keng tarqalgan usullardan biri bo’luvchisi sig’imlar yordamida amalga oshiriladi. Bunday kuchaytirgich sig’imli bog’lash kuchaytirgichi deyiladi. O’zgarmas tok kuchaytirgichlari uchun bevosita (galvanikli) bog’lama ishlatiladi. Takidlash kerakki, kaskadlar o’rtasida bevosita bog’lama ITda keng namoyon etilgan.