O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim va zirligi

Sinov savollari.

1. 
   Yarim o’tkazgich deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   “P-n” o’tish qanday hosil bo’ladi va u qanday XVsusiyatga ega?
   
3. 
   Tranzistorning tuzilishi va ishlashini tushuntiring?
   
4. 
   To’g’rilagichlar sxemalarini chizib, ularning ishlashini tushuntiring.
   

15-Mavzu: To’g’rilagichlar va tekislovchi filtrlar

Reja:

1. Bir yarim davrli to’g’rilagichlar.

2. 
   Ikki yarim davrli to’g’rilagichlar.
   

3. Uch fazali va o’rta nuqtali to’g’rilagichlar.

4. 
   Tekislovchi filtrlar va ularning turlari.
   

Tayanch so’z va iboralar.Yarim o’tkazgich, toza yarim o’tkazgich, aralashmali yarim o’tkazgich, elektron o’tkazuvchanlik, kovak o’tkazuvchanlik, “p- n” o’tish, yarim o’tkazgichli diodlar, tranzistor, to’g’rilagich, bir davrli to’g’rilagich, to’liq davrli to’g’rilagich, bir fazali va uch fazali to’g’rilagichlar.

Elektron to’g’rilagichlar o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirish uchun ishlatiladi.

1. Bir yarim davrli to’g’rilagich

15.1, a-rasmda to’g’rilagich sxemasi ko’rsatilgan. O’zgaruvchan kuchlanish

diod VD ga beriladi. Diod bir tomonlama o’tkazgich bo’lgani uchun yuklanish ^R_ю

dan tok faqat musbat yarim davrlarda o’tadi (15.1, b-rasm). SHuning uchun to’g’rilangan tok pulslanuvchi shaklga ega bo’ladi.

To’g’rilagichlar quyidagi parametr bilan tavsiflanadi:

1. 
   To’g’rilangan quchlanishningdoimiy qismi. Bittayarimdavrli to’g’rilagich uchun:
   

U₀  0,45U ₂

(15.1)

Bunda:

^U₂ - diodga berilgan o’zgaruvchan kuchlanishning qiymati;

U_{0 -}

to’g’rilangan kuchlanish.

2. 
   Teskari kuchlanish - bu diodga manfiy yarim davrda qo’yilgan kuchlanish. Bitta yarim davrli to’g’rilagich uchun:
   

^Uтес

 3,14 U₀

(15.2)

Bunda:

^U_тес - teskari kuchlanishning maksimal qiymati. Demak, diodlarni

tanlashda ularning teskari kuchlanish

3,14U ₀

dan katta bo’lishi shart

^U_тес ^3,14U₀ ^.Agar kerakli diod topilmasa bir necha diodlarni ketma-ket ulashmumkin.

3. 
   To’g’rilangan tok qiymati. Bitta yarim davrli to’g’rilagich uchun:
   

I₀  0,318 I_2m

(15.3)

Bunda:

^I_2m - tokning maksimal qiymati;

^I₀ - to’g’rilangan tokning qiymati.

15.1-rasm. Bir yarim davrli to’g’rilagich:

а) sxemasi, b) tok va kuchlanishlarining diagrammasi

To’g’rilagichlar hisoblashganda quyidagi shartni bajarish kerak:

I₀ I_d

^I_d - diod uchun ruxsat etilgan tok.

Agar tanlangan diod uchun bu shart bajarilmasa bir nechta diodlarni parallel ulashga to’g’ri keladi.

4. 
   Pulslanish koeffitsienti (to’g’rilagichning eng muhim parametri):
   

_{K } ^U1M

n _U

(15.4)

Bunda:

0

^U_1M - to’g’rilangan kuchlanishning birinchi garmonikasi maksimal

qiymati. Bitta yarim davrli to’g’rilagichning pulslanish koeffitsienti juda katta:

^K_n ^{ 1,57} . Bu to’g’rilagich uchun eng yirik kamchilik hisoblanadi.

2. Ikki yarim davrli to’g’rilagichlar. Ko’prikli ikki yarim davrli to’g’rilagich

Ikki yarim davrli to’g’rilagichlarning ko’prik sxemasi keng tarqalgan (XVIII. 2-rasm). Sxema transformator va to’rtta dioddan iborat. Ko’prikning bitta-

15.2-rasm. Ikki yarim davrli to’g’rilagichlar: а) sxemasi, b) tok va kuchlanishlarining diagrammasi

diagonaliga transformatorning ikkilamchi chulg’ami, ikkinchi diagonaliga esa

yuklanish

^R_ю ulangan.

O’zgaruvchan kuchlanishning musbat yarim davrida diodlar (VD₁ va VD₂)

ochiq bo’lib, tok quyidagi zanjir bo’yicha o’tadi: diod VD₁ yuklanish

^R_ю , diod VD₃,

tarnsformatorning ikkilamchi chulg’ami. O’zgaruvchan tokning manfiy yarim davrida diodlar VD₂ va VD₄ ochiq bo’lib, tok quyidagi zanjir bo’yicha o’tadi: diod

VD₂, yuklanish

^R_ю , diod VD₄, transformatorning ikkilamchi chulg’ami. SHunday

qilib, yuklanishdan o’tayotgan tokning yo’nalishi o’zgarmaydi. To’g’rilagichning tok va kuchlanish grafiklari 15. 2, b-rasmda ko’rsatilgan.

To’g’rilagich parametrlari:

1. 
   to’g’rilangan kuchlanish:
   

U ₀

^U₂ - ko’prikka berilgan o’zgaruvchan kuchlanish qiymati.

2. 
   to’g’rilangan tok qiymati:
   

 0,9U ₂

(15.5)

3. 
   teskari kuchlanishi:
   

4. 
   pulslanish koeffitsienta:
   

I₀  0,636  I _2М
^Uтес

1,57 U₀

(15.6)
(15.7)

K_n  0,67

(15.8)

15.3-rasm. O’rta nuqtasi bilan ikki yarim davrli to’g’rilagich

15.3-rasmda o’rta nuqtasi bilan ikki yarim davrli to’g’rilagich ko’rsatilgan. Transformatorning ikkilamchi chulg’amidan o’rta nuqta chiqarilgan. VD₁ va VD₂ diodlar transformatorning ikkilamchi chul-g’amlarining uchlariga ulanadi. YUklama transformatorning ikki-lamchi chulg’amining o’rta va diodlarning umumiy nuqtalari orasiga ulangan. O’zgaruvchan kuchlanishning musbat yarim davrida diod VD₁ ochiladi va tok quyidagi zanjir bo’yicha utadi: diod VD₂ yuklanish

^R_ю tansformatorining 0 nuqtasidan a nuqtasigacha. O’zgaruvchan tokning manfiy

yarim davrida diod VD₂ ochiladi va tok quyidagi zanjir bo’yicha o’tadi: diod VD₂,

yuklanish

^R_ю - transformatorning 0 nuqtasidan V nuqtaga. SHunday qilib,

yuklanishdan o’tayotgan tokning yo’nalishi o’zgarmaydi. Bu to’g’rilagichning tok va kuchlanish grafiklari ko’prikli to’g’rilagichning grafiklariga o’xshaydi. To’g’rilagichning diodlarga qo’yilgan teskari kuchlanishi ko’prikli to’g’rilagichga nisbatan ikki marta katta, ya’ni:

^U тес

 3,14 U₀

Qolgan parametrlar ko’prikli to’g’rilagichning parametrlari bilan bir xil bo’ladi.

O’rta nuqta bilan ikki yarim davrli to’g’rilagichning yutug’i, unda to’rtta diod o’rniga ikkita diod ishlatilishidadir.

3.