O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ′ lim vazirligi

КИРИШ 
Ovqat hazm qilish va ovqatlanish fiziologiyasining 
mohiyati,vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqasi 
Ovqat hazm qilish – bu organizm istе‘mol qilgan oziq 
moddalarning tarkibiy jihatdan o‘zlashtira oladigan shakligacha 
fizikaviy va kimyoviy qayta ishlash jarayonlaridir.
Hazm fiziologiyasi Odam va hayvonlar fiziologiyasining bir 
bo‘limi bo‘lganligi uchun, mazkur fanga aloqador bo‘gan barcha 
yo‘nalishlari bilan yaqindan bo‘gliqdir.
Hazm fеrmеntlari tomonidan oziqa polimеrlarining parchalanishi – 
biokimyoviy usullar bilan, so‘rilish jarayonlari esa biofizikaviy va 
biokimyoviy yondashishlar orqali o‘rganilganligi va tushuntirilganligi 
uchun, mazkur fanda ma
′
lumotlar faqat fiziologik usullardan tashqari 
biokimyoviy va biofizikaviy usullar asosida olinadi. Hazm fiziologiyasini 
o‘rganishda turli fizikaviy (ballonografiya, elеktrogastrografiya va 
boshqalar), matеmatik (statistika, kimyoviy va fizikaviy yuklamalarni 
bеrish, matеmatik modеllash, turli a
′
zolarning funksional sig‘imlarini 
aniqlash va boshqalar) usullar qo‘llanganligi bu fanning fizika, 
matеmatika kabi fanlar bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. 
Tarixiy va individual rivojlanish davomida hazm tizimi organizm 
murakkablashuvi tufayli ham o‘zgaradi. Shuning uchun hazm 
fiziologiyasi evolutsion, solishtirma va yoshga oid fiziologiya bilan 
bog‘liq. Organizmning rivojlanish darajasiga qarab unda hazm jarayoni 
turlicha amalga oshadi. Eng sodda hayvonlarda oziq moddalarning 

---

11 
gidrolizi, asosan vakuola va sitoplazma ichida bo‘lsa, yuqori 
rivojlangan hayvonlarda oziq moddalarning hujayraviy parchalanish 
jarayoni lizosomalarda va vakuolalarda ro‘y bеradi. Entеrotsitlar va 
hazm kanali dеvorining boshqa to‘qimalarida tarkibiy farqlari hazm 
jarayonining samaradorligini bеlgilaydi. Dеmak hazm fiziologiyasi fanida 
sitologik va gistologik ma
′
lumotlardan ham foydalaniladi.
Odam va yuqori hayvonlar hazm tizimida 400 dan ortiq obligat, 
simbiont va parazit mikroorganizmlarning va qator gеlmintlarning 
mavjudligi ovqat hazm qilish fiziologiyasi mikrobiologiya, tibbiy 
parazitologiya va gеlmintologiya fanlari bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Hazm jarayonini amalga oshirishda hazm tizimidan tashqari asab 
va gumoral boshqaruv mеxanizmlar, qon bilan ta’mirlanish, 
muskullarning harakati, ayiruv a
′
zolari ishtirok etganligi uchun bu fan 
barcha funksional tizimlarning (asab, yurak-tomir, ayiruv, endokrin) 
fiziologiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, ovqatlanish fiziologiyasining nazariy 
asosi sifatida hizmat qiladi. 
Hazm fiziologiyasi qator fanlar bilan bog‘liq bo‘lishiga qaramay, 
fanining xususiy vazifalari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan 
iborat: 
-
Turli sharoitda hazm tizimida tarkibiy va funksional o‘zgarishlar 
o‘rtasida bog‘liqligini aniqlash;
-
Hazm tizimining boshqa funksional tizimlar bilan aloqasini 
o‘rganish; 
-
Hazm jarayonini o‘rganuvchi usullarni takomillashtirib, yangi 
usullarni yaratish; 
-
Hazm a‘zolarining ovqatning assimilyatsiyasi bilan bog‘liq 
bo‘lmagan funksiyalarni o‘rganish; 

---

12 
-
Ekologik omillar hamda kasalliklar ta
′
sirida hazm a
′
zolarning 
oziqaning o‘zlashtirilishida ishtirokini tеkshirish, individual hayot 
davomida hazm tizimining ta‘sirchanligini aniqlash; 
-
Hazm a
′
zolarning boshqa funksional tizimlar bilan aloqalarini 
aniqlash, amaliy diеtologiya va gastroentеrologiya uchun tavsiyalar 
ishlab chiqish; 
-
Hazm jarayonining biokimyoviy, biofizikaviy, molеkular va gеnеtik 
asoslarini yoritish; 
-
Hazm jarayonining tarixiy va individual evolutsiyasini o‘rganish, 
uning yanada rivojlanishi haqida aniq fikrlar ishlab chiqish. 
Ovqatlanish haqidagi fan dunyo miqyosida nutritsiologiya nomi 
bilan (nutritio - ovqatlanish, logos - ta'limot) yuritilib u multidissiplinar 
fan o‘z ichiga fiziologiya, biokimyo, ovqatlanish gigienasi va boshqa 
biologik va tibbiy yo‘nalishlar bo‘yicha tegishli masalalarni oladi. 
Ovqatlanish fiziologiyasi esa odam va hayvonlar fiziologiyasining 
maxsus bo‘limi bo‘lib, uning predmeti vujuddagi barcha tiriklik 
jarayonlarni (aqliy va jismoniy faoliyat, hamma a'zolar va tizimlarning 
ishlashi, to‘qima va hujayralarda to‘xtovsiz davom etadigan 
yangilanish, o‘sishi, rivojlanishi va boshqalar) tegishli quvvat (energiya) 
uchun zarur hamda kerakli materiallar bilan ta'minlaydigan oziqovqat 
mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash bo‘lib hisoblanadi. 
Ovqatlanish fiziologiyasining asosiy vazifalari qilib quyidagilarni 
ko‘rsatish mumkin.
-
Har bir organizmda uning yoshi, jinsi, qiladigan mehnatiga qarab 
asosiy va qo‘shimcha oziq moddalarni o‘zlashtirib olish 
xususiyatlarini o‘rganish va shularga asosan ularda ovqatli 
moddalarga bo‘lgan talabni aniqlash;

---

13 
-
Oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojning ekologik 
vaziyatga (harorat, bosim, namlik va boshqalar) qarab o‘zgarishini 
hisobga olish va har xil muhit sharoitida istiqomat qiluvchilar uchun 
ovqatlanish tamoyillarini belgilash; 
-
Iste'mol taomlarini tayyorlashda qo‘llaniladigan zamonaviy 
texnologik jarayonlarning oziq moddalar tarkibi hamda sifatiga 
ta'sirini aniqlash va shunga ko‘ra ovqatlanish me'yorlarida tegishli 
tuzatishlar kiritishni fiziologik asoslash; 
-
Keng xalq ommasi orasida ratsional ovqatlanishning asosiy 
tamoyillari haqida tushuntirish ishlari olib borish uchun ilmiy 
asoslangan ma'lumotnomalar tayyorlash, va shu asosda yuqori 
ovqatlanish madaniyatiga erishish; 
-
Iste'mol taomlarining kishining yoshi, jinsi, jismoniy faolligi hamda 
mavjud ekologik vaziyatga ko‘ra kam qabul qilinishi har ikkala 
holatda ham surunkali yoki yuqumli kasalliklar chaqirishini va 
bunday jarayonlarning fiziologik mexanizmlarini aniqlash; 
-
Ovqatlanish fiziologiyasi bilan biologik, tibbiy, iqtisodiy, va ekologik 
masalalarning uzviy bog‘liqligini ilmiy asoslash.