|
A
SOSIY ATAMALAR
....................................................................................... 378
ADABIYOTLAR ......................................................................................... 420
6
SO‘Z BOSHI
O‘zbekiston Rrespublikasi Davlat ta‘lim standartlari hamda
yangi tuzib chiqilgan fanning o‘quv dasturiga mos ravishda
yozilgan «Hazm va oziqlanish fiziologiyasi» Odam va hayvonlar
fiziologiyasi faninig tarkibiga kiruvchi tegishli boblarni o‘z ichiga
olib, 5А140101 “Biologiya”
magistratura yo‘nalishi tinglovchilari
uchun darslik sifatida mo‘ljallangan.
Ushbu tanlov fani inson va hayvonlar organizmida oziq
moddalarni qabul qilish, qayta ishlab o‘zlashtirish, hamda bevosita
ovqatlanish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarga bag‘ishlangan
nazariy va amaliy masalalarni yoritishga qaratilgan.
Ushbu masalalarni to‘g‘ri qo‘yilishi, optimal echimi oziq-ovqat
mahsulotlaridan unumli foydalanish, turli xil ekologik holatlarda
kishilik jamiyatida vaqti-vaqti bilan kuzatilib turadigan iqtisodiy
inqirozlarning oldini olish, har xil yuqumli va surunkali xastaliklardan
himoyalanishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Darslik ikki qismdan iborat bo`lib, birinchisi hazm a`zolarining
funksional xususiyatlariga bag‘ishlangan. Unda og‘iz bo‘shlig‘i,
me‘da, ichak barcha hazm bezlarining ovqat moddalarning fizikaviy
hamda dastlabki kimyoviy o‘zgarishlarga uchrashida qatnashishi
fanning zamonaviy yutuqlariga tayanib izohlangan.
Ovqat hazim bo`lishi va ovqatlanish fiziologiyasini dastavval
I.P.Pavlov tomonidan yaratilgan mumtoz ilmiy tushunchalardan
tashqari keуingi 50-60 yil ichida fanning turli soxalari bo‘yicha
qo‘lga kiritilgan metodologik yondashuvlar (elektrofiziologik,
7
immunologik, sitokimyoviy, biokimyoviy va boshqalar) yordamida
yangiliklar ochilib membranada ovqat hazm bo‘lishi, filogenez va
ontogenezda
oshqozon-ichak tizimining morfofunksional
xususiyatlari, aholi turli guruhlarida ratsional ovqatlanish normativlari va
boshqalar), bu hol hazm tizimining nafaqat odam va hayvonlarda
iste‘mol taomlaridan kerakli energiya va plastik materiallarni
o‘zlashtirib oluvchi masalalarda faol qatnashuvchi a‘zolar
majmuasi sifatida qarashni taqozo etmoqda.
Me‘da hazm funksiyasini bayon etishda gastroenterologiyadagi
keyingi yutuqlar, jumladan undan ajratilgan shiraning barcha
biokimyobiy ko‘rsatkichlarini tekshirish ob‘ektiga hech bir zarar
etkazmasdan sof tabiiy holda qayd qilish yo‘li bilan oligan
natijalardan.
Shuningdek, jigarning ovqat hazm bo‘lish jarayonidagi
ishtiroki gepatologiyadagi yangi tekshirish usullari bois qayd qilingan
ma‘limotlar bilan boyitilgan.
Ingichka ichakdagi ichki uyzasidagi epiteliotsitlarda ishlab
chiqariladigan haqiqiy ichak fermentlari u yerda sodir bo‘ladigan
so‘rish
jarayonlarida
transport
funksiyasini
bajaruvchi
komplekslarning ishlash mexanizmlari bayon qilingan.
Shu bilan bir qatorda oshqozon-ichak tizimining endokrin
funtksiyasi akademik A.M.Ugolev va bu sohada ish olib borgan
boshqa olimlarning tadqiqotlari asosida tushuntirib borilgan. Ushbu
qismda yo‘g‘on ichakning ingichka ichakda fermentativ
parchalanishga uchramagan qismlarining mikroorganizmlar tomonidan
gidrolizlanishi va bu jarayoning qanday kechishi, ijobiy va salbiy
tomonlari ko‘rsatib o‘tilgan. Oshqozon –ichak yo‘lining harakat
8
funktsiyasi ham hazm jarayonida muhim ahamiyat o‘ynashi, uni
amalga oshishda davriylik mexanizmlari batafsil gapirilgan.
Ushbu qismda yana ovqat hazm qilish a‘zolari funksiyasining
boshqarilishi, bu jarayonda nerv va gumoral omillar ishtiroki bayon
qilingan.
Darslikning ikkinchi qismi bevosita ovqatlanish bilan bog`liq
bo`lgan jarayonlarga bag‘ishlangan bo‘lib, unda asosiy oziq
moddalari ya‘ni, makronutrientlar (oqsillar, yog‘lar va uglevodlar)
hamda mikronutrientlarning (vitaminlar, mineral moddalar) fiziologik
va biokimyoviy xususiyatlari nutritsiologiyada keyingi yillarda qo‘lga
kiritilgan yutuqlar asosida bayon qilingan.
Ushbu qismda asosiy va qo‘shimcha oziq moddalarning
O‘zbekistom Respublikasi sharoitida asosiy manba‘lari, turli guruh
vakillarining ularga bo‘lgan ehtiyojlari va ularni qondirish
masalalariga alohida e‘tibor berilgan.
Nafaqat Respublikamizda balki butun dunyo aholisi orasida
uchrab turadigan oqsil va oqsil energetik taqchillikning kelib chiqish
sabablari, ularni oldini olishda mahaliy mahsulotlardan unumli
foydalanish yo‘llari bayon qilingan. Yana bu qismda organizmda
energiya almashinuvining ovqatlanish jarayoniga bog‘liq masalalari,
ehtiyojdan ko‘p va ehtiyojdan kam oziqlanish olib keladigan
oqibatlar haqida fikr yuritilgan bundan tashqari oqilona ovqatlanish
pritsplari (miqdor, sifat, tartib) izohlanib ovqatlanish nazariyalari ustida
to‘xtalgan.
Aholi turli guruhlarining jumladan aqliy mehnat qiluchilar,
ishchilar, qishloq mehnatkashlari, o‘quvchi yoshlar, talabalar,
9
sportchilar, homilador va sut emizdiruvchi ayollar. Keksalar va
qariyalarning ratsional ovqatlanishi asoslari keltirilgan.
Darslik “ Odam va hayvonlar fiziologiyasi” ixtisosligi boyicha
tayyorlanadigan magistrlarga ovqat hazm bo‘lishi va ovqatlanish
masalalarining nazariy va amaliy jihatlarini keng ko‘lamda
tushuntirishga, bu sohada egallagan bilimlarni ta‘lim-tarbiya
ishlarida qo‘llashga moslashtirilgan. Shi bilan bir qatorda u
bo‘lajak magistrlar “Odam va hayvonlar fiziologiyasi“ ning aynan
shu sohasi bo‘yicha mustaqil ilmiy tadqiqotchilar bo‘lib faoliyat
yuritishlari uchun ilmiy asos hamda metodologik yo‘nalish
berishga mo‘ljallangan.
Darslikda o‘quv materiallarni tushinishga yordam beradigan
rasmlar va jadvallar hamda atamalar lug‘ati keltirilgan. Har bir
qismning yakunida savollar va muammoli masalalar talabalarni o‘z-
o‘zini tekshirish tavsiya etilgan.
Zamonaviy interfaol axborot uzatish, aqliy hujum, klaster va bosqa
pedagogik texnologiyalar o‘qituvchi darsni qanday tashkil qilinishiga
bog’liq ravishda o‘tkazilishi lozim.
10
Do'stlaringiz bilan baham: | 
