O`zbеkistоn rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta`limi vazirligi

O`ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O`RTA MAХSUS TA`LIMI 
VAZIRLIGI 
TОSHKЕNT KIMYO TЕХNОLОGIYA INSTITUTI 
FALSAFA VA MA`NAVIYAT ASOSLARI KAFEDRASI 
 
 
 Barcha bakalavriat ta`lim yo`nalishlari uchun  
“Falsafa, Mantiq, Etika, Estetika”
  
fanidan 
MA`RUZALAR MATNI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tоshkеnt – 2018
 
 

1-mavzu: FALSAFANING PRЕDMЕTI VA ASOSIY MAVZULARI. 
FALSAFIY DUNYOHARASH. (2 soat) 
    1. Falsafani baqs mavzulari. 
    2.Falsafaning asosiy yo'nalishlari, funkciyalari.  
    3.Falsafada milliylik va umuminsoniylik. Dunyoharash va uning tarihiy shakllari. 
    4. Mustaqillik va yangicha falsafiy dunyoharashni shakllantirish. 
 
ADABIYOTLAR 
 
1. Karimov I.A. Tarihiy hotirasiz kelajak yo'q. T., Sharq, 1998. 
2. Karimov I. «Donishmand halqimizning mustaqkam irodasiga ishonaman». «Fidokor» 
gazetasi, 2000 yil 8 iyun. 
3. Karimov I. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T.: O'zbekiston, 1999 
4.  Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 5 ta ustuvor 
yunalishi buyicha Harakatlar stranegiyasi. 07.02.2017 
5.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo 
etamiz.   –  Toshkent : O‘zbekiston, 2016.   
6.Mirziyoyev Sh.M.  Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir 
rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.  2017 yil 14 yanvar /. – Toshkent : 
O‘zbekiston, 2017 
7. Mirziyoyev Sh.M.  Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt 
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2016 yil 7 dekabr. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. 
8. Mirziyoev Sh.M.  Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. 
/. – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. 
9. Falsafa o'quv qo'llanma.T., SHarq.1999. 
10. . «Основы философии». - Т. «Ўзбекистан», 1998.
 
11. Q. Nazarov (taqriri ostida) Falsafa asoslari. T., 2005. 
12. J. Tulenov “Falsafa” darslik. T., 2007. 
13.  Ahmedova “Falsafa” o'quv qo'llanma. T., 2007. 
 
   Falsafa insoniyat tarihidagi eng qadimiy ilmlardandir. Falsafiy muloqaza yuritish, 
fikrlash inson tabiatiga hos, demak, uning o'zi kabi qadimiydir. U olam va uning yashashi, 
rivojlanishi va taraqqiyoti, qayot va inson, umrning moqiyati, borliq va yo'qlik kabi ko'plab 
muammolar haqida bahs yuritadigan fandir. 
 
   Falsafa qadimgi yunon tilidan olingan bo'lib «donishmandlikni sevish» ( «filo» 
sevaman, «sofiya» donolik) degan ma'noni anglatadi. qadimgi Yunonistonda «Filosofiya» 
atamasini dastlab, matematika fani orqali barchamizga ma'lum, buyuk alloma Pifagor ishlatgan. 
Еvropa madaniyatiga esa, u buyuk yunon faylasufi Aflotun asarlari orqali kirib kelgan. qadim 
zamonlarda faylasuf deganda, ko'pdan-ko'p ilm soqalarini egallagan, ustoz va muallim sifatida 
shuqrat topgan alloma va mutafakkir kishilar tushunilgan.  
 
  Falsafa,  avvalo, muayyan ilmiy bilimlar tizimidir. U, bir tomondan, insonning 
voqelikni aql vositasida idrok etishi, ikkinchi tomondan, ongning afsona va rivoyatlar asosidagi 
shakllardan uzil-kesil ajralish jarayoni natijasidir. Eng muhimi, falsafa kundalik turmushda 
uchrab turadigan eskilik asoratlari, bid'at va cheklanishlarga muholif bo'lgan hurfikrlikdir. 
Falsafa aynan ana shunday yangi dunyoharashning shakllanishi uchun asos bo'lgan. 
 
 «Falsafa» atamasi «filosofiyaning» SHarq ijtimoiy tafakkuridagi shaklidir. 
Odatda u tushuncha sifatida tor va keng  ma'nolarda qo'llanadi. Keng ma'noda uni antik- qadimgi 
falsafada «donishmandlikni sevish» deb tushinilgan. Ayrim faylasuflar va falsafiy oqimlar, 
chunonchi ingliz faylasufi T. Gobbs uni «to'qri fikrlash orqali bilishga erishish», « nemis 
faylasufi Hegel «umuman predmetlarga fikriy yondashish», Feyerbah «bor narsani bilish», 
pragmatizm ta'limoti namoyandalari esa, «foydali narsalarni bilish jarayoni» deb talqin 
etgan.«Falsafa» tushunchasi tor ma'noda madaniyat, san'at, aqliy yoki hissiy bilish usuli, vositasi 

tarzida ta'riflanadi.  har bir falsafiy g’oya, mafkura, bilimlar tizimi asosan o'z davri 
hususiyatlarini aks ettirgan. Ular zamon ruhi va ma'naviyatini o'zida mujassamlashtirgan, davr 
muammolarini qal etishda qo'l kelgan. Shuning uchun Aflotun, Forobiy, va Beruniylar asar va 
ta'limotlarida ular yashab o'tgan davr g’oyalari aks etgan. 
Shuning uchun qam buyuk falsafiy ta'limotlarni, bir tomondan, madaniy intellektual 
rivojlanish samarasi, ikkinchi tomondan, tub ijtimoiy o'zgarishlar taqazosi deyish mumkin. 
Falsafa kishilarga olam to'qrisida yahlit tasavvur beradi, boshqa fanlar esa, uning ayrim 
jiqatlarini o'rganadi. Masalan, o'simlik va hayvonot dunyosini, turlarning kelib chiqishi o'zgarishi 
va takomillashib borishi kabi masalalarni o'rganadi. Binobarin, biolog har qanday rivojlanish 
jarayoni bilan emas, balki faqat jonli tanadagi rivojlanish jarayoni bilan qiziqadi. Umuman, 
rivojlanish jarayonining o'zi nima, uning moqiyati qandayq Masalaning aynan shu tahlitda 
qo'yilishi ilmiy muammolarni falsafiy masalaga aylantiradi. Ya'ni shu tariqa muayyan mavzu 
oddiy ilm soqasidagi yo'nalishdan falsafiy muammo tusini oladi.  
   Falsafa fanining muammolari. O'z hususiyatlariga ko'ra, azaliy va o'tkinchi bo'lishi 
mumkin. Azaliy muammolar insoniyat paydo bo'lgan davrdayoq vujudga kelgan bo'lib, toki 
odamzod mavjud ekan yashayveradi. Chunki insoniyat taraqqiyotining har bir bosqichida ushbu 
muammolar yangidan kun tartibiga qo'yilaveradi.Ularni o'rganish jarayonida ilm- fan taraqqiy 
etib boradi. 
 Olam va odam munosabatlari, dunyoning mavjudligi, borliqning voqeligi, undagi o'zaro 
aloqadorlik va taraqqiy etish, insoniyat qayotidagi adolat va qaqikat, yahshilik va yomonlik, 
urish va tinchlik, umrning mazmuni, va boshqa ko'pdan-ko'p masalalar falsafa va falsafiy bilim 
soqalarining azaliy muammolari sirasiga kiradi.  
Falsafada olamning asosida nima yotadi, uni 
voqe etib turgan narsaning moqiyati nimadan iborat, degan masalalar uzoq tarihga ega. qadimgi 
Yunoniston va Rimda bu masala «Substanciya» tushunchasi va uning mazmunini qanday 
tushunilishiga harab o'ziga hos ifodalangan. Substanciya deganda olam va dunyodagi 
narsalarning moqiyati to'qrisidagi fikr tushinilgan. Pifagor qamma narsa sonlardan tashkil topgan 
degan bo'lsa, Aflotun substanciya g’oyalar degan, Demoqrit esa, olamning asosida atomlar 
yotadi deb tushuntirgan. Bu masalalarni qay tarzda qal qilinishiga harab farqlanadigan falsafiy 
oqim va yo'nalishlar qam bor. Masalan, olamning asosida nima yotadi, uning moqiyati nimadan 
iborat degan masalada monizm, dualizm, plyuralizm, materializm, idealizm kabi falsafiy 
harashlar shakllangan. 
Falsafada dunyoni anglash, uning umumiy qonuniyatlarini bilish bilan boqliq masalalar 
qam muhimdir. Bu masalalar bilan falsafaning gnoseologiya (gnosis- bilish, logos- ta'limot) 
degan soqasi shuqullanadi. Dunyoni bilish mumkin deb hisoblaydigan faylasuflarni gnostiklar: 
olamni bilish mumkin emas, bilimlarimiz to'qri va aniq qaqikat darajasiga ko'tarila olmaydi 
deguvchilarni- agnostiklar deb yuritiladi. 
Olamdagi o'zgarish, rivojlanish, umumiy aloqadorlik va taraqqiyotning qay tarzda amalga 
oshishi, qanday sodir bo'lishi kabi masalalar qam falsafaning azaliy muammolari qatoriga kiradi. 
Falsafada ana shu mavzularga munosabat va ular bilan boqliq muammolarni qal qilishga harab 
farqlanadigan bir necha ta'limot, harash, usul va metodlar bor. Dialektika, metafizika, sofistika, 
eklektika, dogmatika kabilar shular jumlasidandir.  
Falsafaning umumbashariy fan ekanligi uning bahs mavzulari va asosiy muammolarini 
belgilab beradi.  Shu ma'noda odam va olam, ularning ibtidosi va intihosi, qayoti va o'zaro 
munosabatlari, inson tafakkuri, tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari falsafa 
uchun azaliy muammolardir. Falsafa yangi g’oyalarning tuqilishiga imkon beradi. qayot, ijtimoiy 
tajriba bilan uzviy boqliq qolda rivojlanadi. har bir tarihiy davr, uning oldiga yangi masala va 
muammolar qo'yadi. Masalan, qozirgi davrda istiqlol mafkurasi falsafiy asoslarini izoqlash 
zarurati shu bilan belgilanadi.  
   2- masala; Avvalo, fan nima degan savolga javob bersak. Muayyan soqaga oid ilmiy 
bilimlar tizimi fan deb ataladi. Hilma-hil fanlar bor. Tabiiy, ijtimoiy, aniq, tehnika fanlari 
soqalariga bo'linadi. Tarih, falsafa, adabiyotshanoslik, tilshunoslik kabi jamiyat va insonni 
o'rgatuvchi, ularni turli soqalarini qamrab oluvchi ijtimoiy fanlar qisoblanadi. Fizika, himiya, 

bialogiya, matematika bilim soqalari esa tabiiy fanlar soqasiga mansub. Biz qozirgi 
mavzuyimizda, asosan, falsafiy fanlar tizimi nima, bu tizim qanday shakllangan degan 
masalalarga to'htaymiz. Insonning o'z eqtiyojlarini qondirishga bo'lgan intilishi azaldan uning 
dunyoni bilishga harakatini yuzaga keltiradi. Jamiyat taraqqiyoti yuksalib borishi bilan 
kishilarning bilim doirasi kengayib, tafakkuri rivojlanib borgan. Boshqacha aytganda, bilimlar 
tizimi insoniyat taraqqiyotini harakatlantiruvchi meqanizmga aylangan. Miloddan oldingi VII - II 
asrlarda Yunoniston va Rimda fan va madaniyat taraqqiy etganini yahshi bilamiz, albatta. O'sha 
davrlarda barcha bilimlar falsafa fani doirasida rivojlanib kelgan edi. Ana shu davrning 
o'rtalariga kelib “Ritorika” va “Politika” kabi fanlar falsafadan ajralib chiqdi. Keyinchalik falsafa 
tarqibidan matematika, fizika kabi aniq fanlarning ajralish jarayoni boshlandi. Ijtimoiy va aniq 
fanlar tizimi shakllandi, ba'zi qadimiy aniq fanlarning o'zi qam muayyan soqalarga bo'linib ketdi.  
 
Insonni bilish jarayoni takomillashib borgan sari mustaqil fanlar tizimi qam 
shakllanaveradi. Jamiyat rivojining muayyan bosqichiga kelib mifologik, diniy harashlar olamni 
bilish talablariga javob bera olmay qoldi. Falsafadan fanlarning ajralib chiqishi uning 
qashshoqlashuvini emas, balki rivojlanish qususiyatlarini ko'rsatuvchi alomatga aylandi. 
Taraqqiyot jarayonida falsafadan tabiyatshunoslik fanlari bilan birga psihologiya, etika, estetika 
kabi ijtimoiy fanlar qam ajralib chiqdi. Keyinchalik madaniyat, qadriyatlar va huquq kabi 
soqalarni o'rganadigan aloqida yo'nalishlari qam paydo bo'ldi.  
 
Falsafiy yo'nalishlar, tadqiqot olib boradigan soqasiga ko'ra o'ziga hos bo'lib, 
asosiylari quydagilardir: 
 
Ontologiya- olam, inson va jamiyatning ob'ektiv universal moqiyati to'qrisidagi 
falsafiy ta'limotdir.  
Gnoseologiya- bilish falsafasi bo'lib, olamni anglash, bilish uzillari, shakli va 
imkoniyatlari to'qrisidagi ta'limotdir. 
Aksiologiya- qadriyatshunoslik yoki qadriyatlar to'qrisidagi falsafiy ta'limot.   
Praqsiologiya-insonning predmeti-o'zgaruvchan, amaliy faoliyat to'qrisidagi falsafiy 
ta'linot. 
Metodologiya- bilish va o'zgaruvchan faoliyat uzillari to'qrisidagi ta'limot. 
Logika- tafakkur shakllari, qonuniyatlari haqidagi ta'limot. 
Etika- aqloq falsafasi, insoniyatning aqloqiy tamoyillari, talab, tartib qoidalari to'qrisidagi 
fan. 
Estetika- nafosat falsafasi. Go'zallikning o'rni qonun qoidalari to'qrisidagi harashlar 
majmui. 
   Bundan tashhari, inson falsafasi, ijtimoiy falsafa, tabiat falsafasi, madaniyat falsafasi, 
san'at falsafasi, mafkura falsafasi (ideologiya), din falsafasi (teologiya), siyosat falsafasi 
(politologiya), ququq falsafasi, tehnika falsafasi kabi soqalar qam mavjudki, ular bir so'z bilan 
ijtimoiy-falsafiy fanlar tizimi deyiladi. 
Falsafiy fanlar tizimida falsafa tarihi bilimning muhim tarmoqi qisoblanadi. Bunda 
tadrijiy taraqqiyot tamoyili asosida falsafiy tizimlar o'rtasidagi tarihiy izchilikka tayanadi. 
har bir falsafiy bilim yo'nalishi jamiyat rivojlanishida o'ziga hos determenant (sabab) 
vazifasini bajaradi.  
   Shuni aytish kerakki, har qanday falsafiy bilim, dastlab g’oya tarzida shakllanadi. 
Falsafiy g’oya insoniyat oldida turgan muayyan muammoni anglash va uni qal qilish maqsadi, 
uslub va vositalarning ifodasidir. 
Falsafaning ijtimoiy fanlar tizimidagi o'rni va aqamiyati uning dunyoharashini 
shakllantirish, uslubiy gnoseologik, evristik, pedogogik- didaktik, progseologik vazifalari 
(funkciyalari) bilan belgilanadi.  
   Falsafa fan sifatida dunyoharashni shakllantirish borasida birinchidan inson 
harashlarining shakllanish imkoniyatlari, uzil va vositalarini, ularning kundalik ong darajasidan 
nazariy g’oyalar darajasiga ko'tarilish jarayoni, mifologik dunyoharashidan farqlarini, 
ikkinchidan, milliy dunyoharashini shakllantirishdagi turli fan yo'nalishlarini muayyan 
vazifalarini, ularni bir-biri bilan g’oyaviy qamkorlik qilish va uyqunlashuv tamoyilini aniqlashda 

namoyon bo'ladi.falsafaning uslubiy vazifasi uning boshqa fanlar uchun bilishning uzil va 
vositalarini aniqlash metodologik yordam berishidir.   
   Uning gnoseologik vazifasi borliqni bilish uchun umumiy metodlar tizimini yaratish 
bilan boqliq. Gnoseologik funkciyasi ong va dunyoni bilish masalasiga baqishlangan 
ma'ruzalarimizda ancha batafsil ma'lumotlar berish ko'zda tutilgan. 
   Falsafaning evristik funkciyasi (“evrika” grekcha so'z bo'lib, kashf etish, degan ma'noni 
anglatadi.) gnoseologik vazifasi bilan boqliq bo'lib, tabiat, jamiyat va inson tafakkuri 
rivojlanishining umumiy yangi qonuniyatlarini kashf etishni harakatlaydi. Shu bilan birga bu 
funkciyaga o'zini o'zi anglashi, milliy o'zlikni anglashni qam kiritish maqsadga muvofiq. Zero, 
inson va millatning o'zlikni anglashi o'z   tarihining haqqoniy qirralarini va kelajak istiqbollarini 
kashf etish bilan belgilanadi.  
   Falsafa tarbiyaviy vazifani bajaradi. Insonning ma'naviy barkamollikka etishishda 
falsafaning o'rni va aqamiyati kattadir. Hususan, “Aqloq falsafasi” kishida yuksak aqloqiy 
me'yorlar-vatanparvarlik, meqnatsevarlik, g’oyaviylik, e'tiqod, ijtimoiy-siyosiy faollik va 
ma'suliyati qis etish tuyqularini tarbiyalaydi.  
  “ququq falsafasi” ququqiy ongni, ququqiy madaniyatni, ijtimoiy nazoratni boshqa 
ququqiy uzil va vositalarni nazariy-amaliy jiqatlaridan ishlab chiqadi. 
  Falsafaning proksiologik funkciyasi falsafiy g’oya va nazariyalarning ijtimoiy qayotga 
amaliy tatbiq etishi bilan izoqlanadi. 
  Keltirilgan funkciyalarni o'zaro ichki boqliqligi falsafaning mushtarak umumnazariy va 
uslubiy aqamiyatini belgilab beradi.  
3 -masala. Falsafada milliy va umuminsoniylik tamoyili. Dunyoharash tushunchasi. 
Falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga doir umumiy muammolarni qamrab oladi.. 
Ma'lumki, olam va odam munosabatlari, jamiyat va tabiatni asrash, umrni mazmunli o'tqazish, 
yahshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan boqliq masalalarning barchasi insoniyat uchun 
umumiy. Ammo falsafada muayyan milliy hususiyat, maqsad va intilishlar qam o'z ifodasini 
topadi. Umuminsoniy fan bo'lgan falsafada milliylikning aks etishiga asos bo'ladi.  
 
 Vatanimiz mustaqillika erishganidan keyin milliy falsafani shakillantirish uchun 
imkoniyatlar ochildi. Bugun Ulug’ ajdodlarimiz kamol toshini qo'ygan o'zbek milliy falsafasini 
rivojlantirishning ob'ektiv va sub'ektiv shart-sharoitlari mavjud. Bu borada Prezidentimiz Islom 
Karimov asarlarida o'zbek falsafasining taraqqiyot qonunlari ochib berilgan. Prezidentimiz 
falsafa oldidagi bugungi muammolarning moqiyati, ularni qal qilish yo'llariga aloqida e'tibor 
bermoqda. 
 
Shu bilan birga, bugungi o'zbek falsafasining rivojini ta'minlashda quyidagi 
jiqatlar aloqida o'rin tutadi.: 
 
-halqimizning o'z milliy an'analariga sodiqligi; 
              - mamlakatimizning buyuk kelajagiga ishonchi; 
              - muqaddas qadriyatlarimizga ishonch- e'tiqodi; 
              -mehnatsevarligi, intellektual saloqiyati va boshqalar 
             Dunyoharash. har bir kishining dunyoga nisbatan o'z harashi, o'zi va o'zgalar 
qayot va olam to'qrisidagi tasavvurlari, hulosalari bo'ladi. Shu ma'noda , dunyoharash insonning 
tevarak atrofini qo'rshab turgan voqelik to'qrisidagi, olamning moqiyati, tuzilishi, o'zining undagi 
o'rni haqidagi harashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoharash olamni eng umumiy tarzda 
tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir. 
 Dunyoharashning bir kishiga yoki aloqida shahsga hos shakli individual dunyoharash 
deyiladi. Guruq, partiya, millat yoki butun jamiyatga hos dunyoharashlar majmuasi esa, ijtimoiy 
dunyoharash deb yuritiladi.  
 Dunyoharash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma'noda har qanday dunyoharash 
ijtimoiy-tarihiy moqiyatga ega bo'lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, qayoti, tabiatga ta'siri 
va meqnati jarayonida vujudga keladi. Dunyoharash jamiyat rivojiga mos ravishda asta sekin 
takomillashib borgan.  

  Dunyoharash tushunchasi o'zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy qurur, tarihiy hotira, 
ma'naviy barkamollik kabi tuyqu va tushunchalar bilan boqliq qolda shakllanadi. 
 Falsafiy dunyoharashning tarihiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi 
bo'lib, jamiyat rivojlanishining ma'naviy mezoni sifatida namoyon bo'lgan. Taraqqiyotning 
dastlabki bosqichlarida kishilarning tabiatga, qayotga bo'lgan munosabatlari turli rivoyat va 
afsonalarda ifodalangan. Ular shu tariqa mifologik dunyoharashni shakllantirgan. 
  Diniy harashlar. Muayyan dunyoharash tarqibida diniy-ilohiy harashlar o'ziga hos 
aqamiyat kasb etadi. Ular insonning ilohga bo'lgan e'tiqodi bilan boqliq bo'lib, vududga kelishiga 
ko'ra, boshqa dunyoharash singari muayyan asoslarga ega. Bu dunyoharash shaklini inson 
qalbidagi quyidagi holatlar belgilaydi: 
- 
emocional- ruqiy holatlar; 
- 
iymon- e'tiqod; 
- 
iymon- e'tiqodning hatti-harakatlarda ifoda etilishi. 
Bular ayni paytda diniy dunyoharashning asosiy tamoyillarini qam tashkil qiladi. 
Diniy dunyoharashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o'rganadi.  
  Falsafiy dunyoharash murakkab tuzilishga ega.  U muayyan bilimlar, kelajakka 
haratilgan g’oya va maqsadlar, tabiiy va ijtimoiy fan yutuqlari, diniy tasavvurlar, qadriyatlar, 
ishonch, e'tiqod, fikr, hissiyot kabi tarqibiy qismlardan iborat. Bularning ichida e'tiqod muhim 
aqamiyat kasb etadi. U insonning hissiyoti, irodasi va faoliyatini belgilaydi, ularni boshharadi, 
shahsni omilqorlikka, samarali faoliyatga undaydi. 
Falsafa azal-azaldan dunyoharash bo'lgan. Chunki, uning o'zi qayot nima uchun berilgan, 
umrni mazmunli o'tqazishning qanday yo'llari bor, degan savollarga javob topish zarurati tufayli 
vujudga kelgan. Falsafiy dunyoharash o'zining nazariy asoslangani va puhta ishlangani bilan 
ajralib turadi. Shu ma'noda, u boshqa fan yoki faoliyat soqasi uchun umumiy uslub vazifasini 
qam bajaradi. 
  Falsafiy dunyoharash, moqiyat-mazmuniga ko'ra, ma'naviy faoliyat bo'lgani bois, u 
borliqqa bo'lgan ongi, insoniy munosabatning muayyan yo'nalishlarini vujudga keltirgan. Buni 
tizim tarzida izohlaydigan bo'lsak, quyidagicha ko'rinish kasb etadi: 
 
 
            1. Aqloqiy. 
 
 
4. Siyosiy 
 
2. Diniy. 
 
 
5. Ekologik. 
 
3. Huquqiy. 
 
 
6. Estetik.  
 
Falsafiy dunyoharashning asosiy yo'nalishlari. Falsafiy dunyoharash tarkibida 
quyidagi tamoyillar namoyon bo'ladi; 
 
-turli dunyoharash shakllarining o'zaro aloqadorligi kuchaymoqda. 
-muayyan dunyoharash shakllanish va rivojlanish jarayonida insonga munosabatning 
aqamiyati ortib bormoqda; 
-milliy dunyoharash umuminsoniy dunyoharash shakli va uning tarqibiy qismi sifatida 
yuzaga kelgan. 
 
Falsafiy dunyoharashning bu umumiy tamoyillari har qanday konkret 
dunyoharash shakllari uchun uslubiy asos bo'lib hizmat qiladi. 
 
Shu bilan birga, uning yana quyidagi tamoyillari qam bor. 
 
- ilmiylik; 
 
 
- maqsadlilik; 
 
- tarihiylik; 
 
 
- g’oyaviylik; 
 
- mantiqiylik;   
- nazariya va amaliyotning birligi. 
 
- universallik; 
  Falsafiy dunyoharashning vazifalari. Falsafiy dunyoharashning zikr etilgan tamoyillari, 
uning vazifalarini belgilab beradi. Bu vazifalar quyidagilardir: 
- 
Baqolash; 
- 
Boshharish; 
- 
Nazorat qilish; 
- 
Birlashtirish 

- 
Tarbiyaviy. 
  Hozirgi kunda jamiyatimizda istiqlol g’oyalariga asoslanadigan yangi dunyoharashni 
shakllantirish asosiy vazifa bo'lib turibdi. Zero inson dunyoharashini, uning asosiy tamoyillarini 
o'zgartirmasdan, yangi jamiyatni ko'rish qiyin. Bu jarayoning qonuniyatlari va o'ziga hos 
hususiyatlari Prezident Islom Karimovning «Fidokor» gazetasi muhbiri savollariga bergan 
«halqimizning mustaqkam irodasiga ishonaman» mavzusidagi javoblarida asoslab berilgan. 
 
  
   4-masala. Istiqlol talablari  darajasida falsafiy tafakkurni yangilash vazifalarini    
bajarish g’oyat murakkab bo'lib, quyidagi bir qator muammolarni qal qilishni taqazo etmoqda: 
- 
mustabid tuzum mafkurasining ijtimoiy, ma'naviy va falsafiy soqalardagi 
asoratlarini bartaraf etish; 
- 
 kishilar ongi va turmush tarzidan sobiq tuzumga hos qayriinsoniy tamoyillarni 
siqib chiharish; 
- 
 O'zbekiston falsafasida Jahon falsafiy tafako'ri yutuqlaridan kengroq foydalanish; 
- 
bozor munosabatlariga bosqichma - bosqich o'tish jarayonida nafaqat oddiy 
fuharo, balki ziyoli va falsafa mutahassislarining ongida qamon saqlanib kelayotgan loqaydlik va 
mutelik kabi kayfiyatlarga barqam berish; 
- 
ma'naviy merosimizni qayta tiklash va ijodiy rivojlantirish jarayonida buyuk 
ajdodlarimiz falsafiy merosini yanada keng va chuqurroq o'rganish. 
- 
Istiqlol talablariga mos keluvchi soqlom g’oyali ma'naviy barkamol avlodni 
tarbiyalash zaruratiga mos tadqiqotlar olib borish, ular asosida ta'lim - tarbiyaning samarali uzil 
va imkoniyatlarini izlab topish va boshqalar.  
Ana shu masalalarni uyqun qolda qal qilish falsafiy dunyoharashimizni 
yangilashga yordam beradi. 
 
Falsafiy ongning yangilanishi serqirra jarayon. U keng ijtimoiy mazmunga ega 
bo'lib, jamiyat ma'naviy qayoti, mafkurasi, madaniyati va ta'limi tizimidagi yangilanish, 
odamlarning ruqiy poklanishi, sobiq Ittifoqdan qolgan haramlik kayfiyatidan qalos bo'lish 
jarayonining tarbiyaiy qismidir. 
Falsafiy dunyoharash o'zgarishining muhim jiqatlari quyidagilarda namoyon bo'ladi: 
    Birinchidan, falsafiy dunyoharashning yangilanishi ijtimoiy jarayondir. Ya'ni u, 
avvalo, taraqqiyotning bir bosqichidan ikkinchisiga o'tayotgan mamlakatdagi ijtimoiy 
munosabatlardagi uzluksiz o'zgarishning tarqibiy qismidir. U o'zida  ijtimoiy jarayonlarning 
barcha asosiy hususiyatlarini aks ettiradi. 
  Ikkinchidan, mustaqillika erishgan va uni mustaqkamlashga harakat qilayotgan 
mamlakatimiz uchun bu tarihiy zaruratdir.    
 Prezidentimizning quyidagi fikrlari nig’oyatda muhimdir “Bizning tushunimizcha, qotib 
qolgan eski aqidalardan voz kechish o'z tarihiy o'tmishimizdan voz kechish degani emas. Bu- bir 
yoqali va tor fikrdan voz kechish demakdir” Aynan bir yoqlamalikdan qutilgan keng qamrovli 
dunyoharash asosida bugungi yangilanishni to'qri anglash mumkin.  
Mustaqillik yillarda falsafaning yangilanishi uchun zarur asoslar shakllanadi. 
Moddiy-iqtisodiy asoslar. 
Ijtimoiy-siyosiy asoslar. 
Ma'naviy asoslari falsafaning yangilanishdan nig’oyatda muhim aqamiyat kasb etadi. 
Falsafiy tafakkur yangilanishning mamlakatimiz qayotida ro'y berayotgan tub o'zgarishlar 
bilan chambarchas boqliqligini quyidagi masalalarni falsafiy taqlil etishi zaruriyatga aylantiradi. 
-bugungi ro'y berayotgan dunyoharashni yangilash jarayoning tarihiy ildizlarini o'rganish 
va falsafiy taqlil etish; 
-sobiq ittifoqiga ijtimoiy tanazzul va uning tafakkuriga oqibatlarini tugatish; 
-istiqlolning falsafiy tafakkurini o'zgartirish uchun yangi davrni doshlab borgani; 
-bugungi kunda falsafiy dunyoharashning yangilanishiga ta'sir ko'rsatayotgan zamonaviy 
omillari va ularning o'ziga hos husussiyatlari. 
Falsafiy dunyoharash o'zgartirishning muhim jiqatlari quyidagilarida namoyon bo'ladi. 

Birinchidan, falsafiy dunyoharashning yangilanishi ijtimoiy jarayonidar. Ijtimoiy 
jarayonlarning barcha asosiy hususiyatlarini o'zida hos ettiradi. 
Ikkinchidan, falsafiy dunyoharashning yangilash tasodifiy emas, balki tarihiy 
zaruriyatdir. Jamiyatni isloq qilishda odamlarning yangicha tafakkurini shakillantirishdagi asosiy 
yo'nalshlaridan biridir. 
Uchinchidan, uning yangilanishi har bir jamiyat a'zosining ijtimoiy qiyofasi, ruqiy 
dunyosi, maqsad va eqtiyojlarining o'zgarishi qamdir.  
To'rtinchidan, falsafiy ongning yangilanish muayyan bir davrda amalga oshadi. 
Beshinchilan, falsafiy dunyoharash o'zgarishi inkor va vorislik jarayonini qamdir. Unda 
bir tomondan, o'zbek falsafasi muhim jiqatlari saqlanib qoladi, ikkinchi tomondan sinfiy-
partiyaviylik inkor etiladi, uchunchidan falsafiy tafakkurda yangi yo'nalishlar o'z o'rnini topadi.  
   Falsafiy dunyoharashni yangilash zaruriyati bir qator yo'nalishlarda namayon bo'ladi.  
Birinchidan, kelajakdagi zaruriy vazifalarni masalan, yangi ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarni haror toptirish g’oyalarni odamlar ongi dunyoharashda haror toptirish; 
Ikkinchidan, falsafiy ongning yangilanishi moqiyat e'tibori bilan ququqiy, demoqratik 
tamoyillariga, qonun qoidalariga tayanadi; 
Uchinchidan, yurtimizda bo'layotgan ijobiy o'zgarishlarni qalqimiz to'qri tasavvur etishga 
erishish; 
To'rtinchidan, falsafiy tafakkur yangilanish taqazo etadigan muhim vazifa 
qonstitutciyamizdagi maqsad va g’oyalarni amalga oshirish yo'lida qizmat qilishdir; 
Beshinchidan, mamlakat taqdiri bilan boqliq bo'lgan masalalar, tinchlik, osoyishtalik, 
barharorlikka tahdid soluvchi omillarni oldini olish bilan boqliq vazifalar; 
Oltinchidan, falsafiy dunyoharash yangilanishi, moqiyat e'tibori bilan insondan, uning 
ijtimoiy hususiyatlari takomillashuvi bilan birga kechadigan jarayondir. U nafaqat umumjamiyat 
miqiyosidagi balki, har bir inson komoloti uchuchn qam zarur shart-sharoit yaratadigan 
jarayondir. 
Bu va shu kabi vazifalarni amalga oshirishda mamlakatimizda keng ko'lamli ishlar 
amalga oshirilmoqda. Bugun ijtimoiy fanlar rivojini zamon talablari darajasiga etkazish borasida, 
davlat va jamiyat tashkilotlari, olim va ziyolilar oldida g’oyatda ma'suliyatli vazifalar turibdi. 
Falsafiy dunyoharash tizimini shakllantirish va rivojlantirish uchun muayyan imkoniyatlar 
mavjud. Masalan, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy barharorlik o'rnatilganligini; aqolining barcha 
haq-ququqlari qonuniy asosda kafolatlangan; jamiyat barcha soqalarini demoqratlashtirish va 
erkinlashtirish davlat siyosati darajasiga ko'tarilmoqda; mamlakat aqolasining ma'naviy-ma'rifiy 
saloqiyatini rivojlantirish ustuvor aqamiyat kasb etgan. 
Bularning barchasi falsafiy dunyoharashni shakllantirish vazifalarini samarali qal qilishga 
asos bo'lmoqda. Endigi vazifalar esa, ana shu imkoniyatlarni amaliy ishga aylantirishga har 
birimiz o'z mustaqilligimizni qay darajada sezishimiz va qanday faoliyat yuritishimizga boqliq. 
 
                                                     Tayanch tushunchalar: 
Falsafa, donishmandlik, bir butun olam, dunyoharash, afsonaviy, diniy, falsafiy, ilmiylik, 
mantiqiylik, umumiy qonuniyat, milliylik, umuminsoniylik, ijtimoiy bilimlar, falsafiy ong, 
funkciya, metodologik, tarbiyaviylik, aksiologik, ontologiya, gnosologiya, yangicha tafakkur. 
Takrorlash  savollari: 
1.Falsafa so'zining luqaviy ma'nosini aytingq 
2. Falsafaning predmeti nimalardan iboratq 
3. Dunyoharashga ta'rif bering. 
4.Dunyoharashning tarihiy shakllariga izoq bering. 
5.Falsafada milliylik va umuminsoniylikka misollar keltiring. 
6. Falsafaning yo'nalishlari va funkciyalari nimalardan iboratq