O`zbеkistоn rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta`limi vazirligi

    2-masala. XVII asrning ilmiy istiqboli. Olamning mehanistik manzarasining 
yaratilishi. 
XVI asrning ohiri va XVII asrning boshlaridagi harbiy Еvropadagi inkilob falsafiy fikr 
taraqqiyotida samarali davrni boshlab berdi. Jamiyatning, avvalo ishlab chiharish resurslari 
taraqqiyotining eqtiyoji tabiat va undagi hodisalarning ilmiy bilish jarayonini tezlashtirdi, chunki 
ularning rivojlanishidan sanoatchilar juda manfaatdor edi. Bu davrda yashab ijod etgan olimlar 
yangi jamiyatning shakllantirish uchun boshlangan g’oyaviy harakatda faol ishtirok etdilar. 
Ishlab chiharuvchi kuchlarning rivoji va u bilan boqliq bo'lgan buyuk kashfiyotlar yangi 
jamiyatning aqliy imkoniyatining kengaytirdi. 
Osmon va erdagi jismlarning massasining mehaniqasi o'sha davr tabiat ilmining diqqat 
markazida turgan edi. Mehaniqa fani yirik yutuqlarga erishdi: moddiy jismlarning mehaniq 
harakati qonunning matematik shakli aniqlandi. Tabiatshunoslikning boshqa soqalari qali etarli 
rivojlanmaganidan, o'sha davr olimlari mehaniqa va matematikani barcha hodisalarga tadbiq 
etish mumkin bo'lgan umumiy fan sifatida olib harashdi. Mehanicizm ta'limoticha, har bir 
jismning holati boshqa jismning holatiga, shuningdek jismning tengligi yoki harakat sababi 
boshqa jismning harakati yoki tengligiga boqliq. 
Olamning mehanicistik nazariyasini yaratishda I.Nьyuton (1643-1727) aloqida o'rin 
egallaydi. Uning «Naturfalsafasining matematik asoslari» asarlari mehanicistik tabiatshunoslikda 
yangicha yo'nalishni boshlab berdi. Nьyuton tomonidan yaratilgan olamning mehaniq manzarasi 
shunday: Koinot o'zaro tortiluvchi, o'zaro ta'sirida buluvchi aloqida diskret jismlardan iborat. Bu 
jismlarning harakati qat'iy mehaniq sababli boqlanishga ega bo'lib, bu harakat bo'm-bo'sh fazoda 
ro'y beradi. Olam o'zgarmas, uning fizikaviy manzarasida taraqqiyot g’oyalariga o'rin yo'q. 
   Yangi davr fan taraqqiyoti shu bilan birga falsafada qam yangi muammolarni va ularga 
yangicha yondashuvlarni yuzaga keltirdi. 
   XVII asr falsafasi harshisida turgan muammolarni tushunib olmoq uchun, birinchidan, 
yangicha fan ko'rinishi tajribaviy-riyoziy tabiatshunoslikni o'ziga hosligini va ikkinchidan, bu 
davr dunyoharashida fan etuk o'rinni egallaganidan, u qolda falsafaga qam birinchi o'ringa bilish 
nazariyasi - gneseologiya muammolari chiqqanligini hisobga olish kerak. 
Renessans va renessans falsafasi tabiatshunoslikka yangi mazmun bahsh etish uchun 
yangi uslublarni o'zlashtirishni o'ziga bayroq qilib olgan edi. Uzoq vaqt bu o'zlashtirish jarayoni 

sholastika gegemonligi tazyikcha uchrab keldi. Renessans falsafasi bilan yangi zamon falsafasi 
o'rtasidagi aniq chegarani ko'rsatish qiyin. Italiya va Еvropada renessans g’oyalari to'liq qalaba 
qilmagan bir sharoitda Frensis Beqon va Rene Dekartlarning falsafiy harashlari shakllandi. 
   O'rta asrlar sholastikadan renessans davri tafakkuri voz kechayotgan bir payitda, 
jamiyatda enligina shakllanayotgan T-P munosabatlari feodal tartibotlarga harshi chiqayotgan 
edi. Aytish mumkinki, «anglangan manfaat va anglangan harashlar» davr talabi edi. Beqon va 
Dekartlar yangi shakllanayotgan sanoatchilar manfaatini qimoya qilib chiqishgan edi. 
  Frensis Bekon (1561-1626) 
Uning fikricha, Tabiat haqidagi bilimlarni tabiatning «o'zi»dan olish mumkinligiga 
ishonch hosil qilish kerak. Uning asarlarini ikki guruqga bo'lish mumkin. Birinchi guruqga ilmiy 
bilishga baqishlangan asarlar, ikkinchi garahga esa siyosiy asarlar kiradi. Beqon falsafasi 
jamiyatda ob'ektiv eqtiyojlardan kelib chiqqan bo'lib, progressiv kuchlar manfaatini qimoya qilar 
edi. Uning tayanchi tabiatdagi, jamiyatdagi hodisalarni kuzatish edi. U mushohadaga 
(sozercanie) asoslangan falsafani inkor etadi, tajribaviy bilimlarni ilgari suradi. Asari 
«Еstestvennoe i eksperimentalьnoe opisanie osnovaniyu filosofii». 
Fanning rivojlanishi yo'llaridan biri to'qri tafakkur etishga o'rganishdir. Buning uchun esa 
tabiatni bilishga qalaqit beruvchi va kishi aqlini cho'lqab olayotgan idollardan yoki 
adashishlardan qalos bo'lish zarur. Beqon aniq va to'qri bilim olishda to'sqinlik qiluvchi to'rt 
ko'rinishdagi idollarni sanab o'tdi: 
Uruq idoli - bu inson tabiatning zamonida yotadi. Kishilar sub'ektiv sezgilarini tabiat 
buyumlarining hususiyati deb da'vo qilishadi. Natijada moddiy olamni bo'zib, noto'qri aks 
ettiruvchi yolqon tushunchalar, obrazlar vujudga keladi. 
qor idoli - aloqida bir odamning sub'ektiv dunyosidir. Bu idol tuqma bo'lib yoki 
tarbiyadan qam kelib chiqishi mumkin. Unda barcha narsalar to'qrisida faqat o'zining nuqtai 
nazari bo'yicha hukm yurgizishni odatga aylanadi. 
Maydon idoli - Beqon ta'limoticha bozor va maydonlarda ko'p tarqalgan so'zlarni noto'qri 
ishlatishi natijasida vujudga kelgan. 
Teatr idoli - avtoritetlar, hususan umumiy tan olingan falsafiy ta'limotlarning obro'si 
oldida sajda qilishdir. Beqonning insonning adashishlari haqidagi ta'limoti muhim aqamiyatga 
ega edi, chunki u bilish masalalariga ilmiy yondashish zarurligiga asoslangan edi. 
Shuningdek, falsafa fan tarihida Beqonning yana bir hizmati shuki, u induktiv bilish 
uslubini ishlab chiqdi. Bu uslub tabiatni tajriba asosida bilishga haratilgan asosiy ilqor uslub edi. 
Uning moqiyati quyidagilardan iboratdir: 
a) dalillarni kuzata borish; 
b) ularni sistemalashtirish va turlarga bo'lish; 
v) ularni keraksiz dalillardan tozalash; 
g) voqealarni tarqibiy qismlarga bo'lish; 
d) dalillarni tajribada tekshirib chiqish; 
e) dalillarni umumiylashtirish. 
Shu tarzda Beqon empirizm uslubini ishlab chiqdi. 
  Rene Dekart (1596-1650) 
Bilish nazariyasi tarihida empirizm uslubiga Beqon asos solgan bo'lsa, racionalizm 
uslubiga francuz Rene Dekart asos solgan. U yashagan davrda burjua munosabatlari yahshi 
shakllanmagan bo'lib, mamlakat mutloq monarhiya tizimi hukm surar edi. Uning ta'limoticha 
tabiatni bilishning birdan-bir manbai, yo'li, uslubi - aqliy bilishga asoslangan deduktiv uslubdir. 
Ilmiy bilimlarning kelib chiqishi, rivojlanishida aql benihoya muhim rolь o'ynaydi. Faqat aqlning 
yordamida inson o'ziga zarur bo'lgan qaqikatga erishishi mumikn. qaqikat esa bu aql nuqtai 
nazaridan aniq, ravshan va shubhasiz bo'lgan nazariy hulosalardir. 
Bilishning birdan-bir manbai tafakkurdir. Racionalist sifatida Dekart sezgilarning 
bilishdagi rolini pasaytiradi. Uningcha ko'z, qo'loq, til, badan va burun tashqi dunyo to'qrisida 
noto'qri ma'lumot beradi. Shuning uchun bilishning manbai qam, bilimlarimizning qaqikat 

o'lchovi qam aqldir. har ikkala bilish uslubini bir-biridan ustun qo'yish to'qri emas. Empirizm va 
racionalizmning cheklanganligi ana shunda. 
   O'rta asrlardagi Еvropa falsafasi taraqqiyotida Franciyada shakllangan milliy falsafa 
maktabi nihoyatda katta o'rin tutadi. Bu borada   R. Dekart, Lametri, Gelьveciy, Didro, Golbah 
va Rus-solarning harashlari nihoyatda muhim. R. Dekart (1596-1650) falsafasida dualizm asosiy 
o'rin tutadi. Uning fikricha materiya va ruh borliqning asosida yotadi va hudoga bo'ysunadi. 
Olam, Dekart fikricha cheksiz va abadiy, u inson tafakkuriga boqliq bo'lmagan holda rivojlanadi 
va takomillashadi. R. Dekartning «Men fikr qilayapman, demak men mavjudman» degan fikri 
faylasuflar orasida mashhur bo'lib qisoblanadi. Bilishda fikr va sezgilarning aqamiyatini 
nihoyatda ortiqcha deb bilgan R. Dekart racionalizm ta'limotining asoschisi bo'lib qisoblanadi. 
Uningcha insonning fikrlashi va muloqaza qilishi shubha ostiga olib bo'lmaydigan jarayondir, 
undan boshqa qamma narsani tekshirish shubha ostiga olish mumkin. Dekart o'sha zamonning 
eng buyuk matematiklaridan biri bo'lib, o'z davrida aniq fanlar sohasida katta aqamiyat kasb 
etgan dedukciya uzilini falsafaga kiritgan olim bo'lib qisoblanadi. 
   Lametri va Gelьveciy, Didro va Golbah o'z davrida francuz qayotida nihoyatda katta 
aqamiyatga ega bo'lgan milliy davlatchilik, inson erkinligi va qaq-huquqlari muammolariga 
aloqida e'tibor haratganlar. Francuz millatini ma'naviy jiqatdan yuksaklikka ko'tarish va ma'rifatli 
halqqa aylantirish uchun o'z asarlarida ana shu qadriyatlarga erishishning yo'llari va uzillarini 
ko'rsatib berganlar. Ular tomonidan yaratilgan ko'p tomlik «Enciklopediya» o'sha zamonning 
ma'naviy muammolarini ma'rifatli yo'l bilan hal qilish uzillari va imkoniyatlari ko'rsatib berilgan 
«Еvropa komusi» darajasiga ko'tarilgan edi. Bu kitobni yaratishda boshqa ko'pgina 
ma'rifatparvar francuz olim va mutahassislari qam qatnashgan bo'lib, o'zining aqamiyati, 
muammolarining umuminsoniy nuqtai nazaridan echilishi, halqchilligi va tilining francuz millati 
qayot tarziga yaqinligi bilan enciklopediya HVIII asr Еvropasining tengi yo'q kitobi edi. Aynan 
ana shu kitob mualliflari o'zlarining boshqa asarlari va faoliyatlari bilan 1789-1884 yillardagi 
Francuz istiqboli qabul qilingan «Inson va grajdanlar huquqlar deklaraciyasi»da ilgari surilgan 
umuminsoniy qadriyatlarni jamiyat taraqqiyotining eng ustivor ma'naviy mezonlariga 
aylantirdilar. 
   3-masala. Nemis klassik falsafasi. G’arbiy Еvropaning ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy 
qayotidagi o'zgarishlar Germaniya falsafiy fikr tarihiga qam ta'sir etmasdan qolmaydi. NKF 
XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning boshida vujudga keldi. XVII asr Ovrupa 
mamalakatlarida sanoat taraqqiyoti bilan birga tabiat fanlari tez rivojlana boshladi. Tabiat 
hodisalari o'rtasidagi, notirik va tirik tabiat hodisalarining ichki boqlanishlari, ichki sifat 
o'zgarishlari ochila bordi. Olamning o'zgarmas manzarasi o'rniga, tabiatning o'zgarishi va rivoji 
to'qrisidagi ilmiy nazariya maydonga 
keldi. Shuning uchun NKF Еvropa mamlakatlaridagi 
falsafiy harashlarga nisbatan yuqoriroq ilmiy negizga asoslangan edi. NKFsining asosiy vakillari 
I.Kant, I.Fihte, F.R.Shelling, G.F.Gegelь, A.Feyerbahdir. 
I.Kant (1724-1804) NKFning asoschisi bo'lib, uning falsafasi asosan ikki davrga 
bo'linadi: 1-chi tanqidiy falsafagacha bo'lgan davr, (1746-1770); 2-chisi tanqidiy falsafa davri 
(1770-1797). 
Dastlab Kant tabiat fanlari, tabiat falsafasi bilan shuqullanadi. «Eng umumiy tabiiy tarih 
va osmon nazariyasi» asarida quyosh tizimining kosmik fazodagi boshlanqich katta tumanlikdan, 
diffo'z moddasi bo'lgan juda katta bulutdan paydo bo'lganligi to'qrisidagi gipotyozani ishlab 
chiqdi. 
Fizikada Kant harakat va soqinlikning nisbiyligi to'qrisidagi ta'limotni asoslab, Dekart va 
Galileyning g’oyalarini yanada rivojlantirdi. Biologiyada hayvonot dunyosining geneologiyaviy 
tasnifi to'qrisidagi g’oyani mo'ljallangan edi. Ya'ni uning bu g’oyasiga ko'ra, hayvonlarning turli 
sinflarga bo'linishi, ularning kelib chiqishga boqliqdir. Nihoyat, antropologik tadqiqotlarda, u 
insonlarning irqini tabiiy tarihi to'qrisidagi g’oyani ilgari surdi. 
Kant o'zining tabiiy-ilmiy harashlarini din bilan kelishtirishga o'ringan. Uningcha 
tabiatning tartibga, muayyan qonuniyatga bo'ysinishi hudo borligining isbotidir. Tanqidiy davrda 
yozgan eng asosiy asarlari «Sof aqlning tanqidi», «Amaliy aqlning tanqidi», «Muloqaza 

qobiliyatini tanqidi». Bu davrda Kant tabiat falsafasidan bilish masalasiga o'tadi. YUqoridagi 
asarlar ya'ni uchta «tanqid»ning asosini Kantning hodisalar va narsalar haqida ularning o'z-o'ziga 
mavjudligi - «Narsa o'zida» haqidagi ta'limoti tashkil etadi. Bilish Kantning fikricha, mana shu 
«Narsa o'zida» sezgi a'zolarimizga ta'sir etib, sezgining uyqonishidan boshlanadi. Lekin «Narsa 
o'zida»ni bilish mumkin emas. Kant bilishni ikkiga bo'ladi: Tajribaviy bilim (aposterior) va 
tajribagacha bo'lgan bilim (aprior). Fazo-tashqi hissiy mushohadaning aprior shaklidir. Huddi 
shuningdek vaqt ichki hissiy mushohadaning aprior shaklidir. Demak, Kantda, fazo va vaqt 
narsalar mavjudligining shakli bo'la olmaydi. Kantning bilish nazariyasi uch bosqichdan iborat: 
hisiy bilish, idrok, aql. 
«Transcendentalьnыy» u Kanta «to, chto po opыtu (apriori) hotya i predshestvuet, no 
prednaznacheno lishь dlya togo, chtobы sdelatь vozmojnыm opыtnoe poznanie. Kogda eti 
ponyatiya vыhodyat za predelы opыta, togda ih primeneniya nazыvaetsya transcidentnыm i 
otlichaetsya ot imanentnogo primeneniya, t.e. ogranichivayuщegosya opыtom. Mojno skazatь, 
chto sposobnosti transcendentalьnы, a ih rezulьtatы apriornы; transcendentalьnoe obuslovlivaet 
vozmojnostь apriornogo, chto kasaetsya «transcendentnogo», to etim terminom oboznachaetsya 
to, chto nahoditsya za predelami opыta i k opыtu ne kasaetsya» (36). 
NKF yana bir yirik namoyondasi Georg Vilьgelьm Fridrih Gegeldir (1770-1831). 
Gegelning tarihiy hizmati dialektik uslubning muhim belgilarini ochib ta'riflashdir. Gegelь 
dialektikasi tushunchalar dialektikasidir. Gegelь Shellingning intellektual intuiciya falsafiy 
anglashning oliy shakli haqidagi ta'limotiga harshi chiqib, racional bilishning vositasi sifatida 
mantiqiy tafakkur va uning asosiy shakli tushunchalar ekanligini ko'rsatishga harakat qildi. 
Ammo bu racional bilish o'ziga hos bo'lib uning asosida formal mantiq emas, balki dialektik 
mantiq yotadi va harakatga keltiruvchi «motori» ziddiyatdir. Gegelь tushunchaning moqiyatini 
qayta anglashni talab qiladi. Shu choqkala, deydi Gegelь, tushunchalarda qandaydir ba'zi 
sub'ektiv tuzilmalarni ko'rganmiz, aslida esa «mutloq tushuncha» sub'ekt va ob'ektning mutloq 
aynanligidir. U sof tushunchani insonni kalasidagi sub'ektiv tushunchalardan farqlab, uni 
narsalarning o'z moqiyati bilan aynanlashtiradi. «Sof tushuncha»ning taraqqiyot dialektikasi 
tabiat va inson tafakkuri taraqqiyotining umumiy qonunini tashkil qiladi. Borliq va tafakkurning 
aynanligi Gegelь falsafasining boshlanqich asosi bo'ldi. Shuning uchun moddiy jarayonlar unda 
mantiqiy jarayonlar kabi ifoda etiladi. Tafakkur Gegelga nafaqat sub'ektiv, kishi faoliyati 
bo'lmasdan, balki insonga bo'lmagan moqiyat, barcha mavjudodning asosi, birinchi manbasidir. 
bu erda ob'ektiv mavjud bo'lgan tafakkurni Gegelь, «mutloq g’oya», «dunyoviy aql» deb talqin 
qiladi. Tafakkur substancional moqiyat sifatida olamdan tashharida emas, uning o'zida, ichki 
mazmun sifatida voqelikning turli-tuman hodisalari gavdalanadi. Mutloq g’oya mangu. U 
hodisalarni harakatlantiruvchi kuchidir. Gegelь ta'limoticha har qanday taraqqiyot muayyan bir 
tizim bo'yicha ro'y beradi: tasdiqlash yoki asos solmoqlik (tezis) ana shu tasdiqni inkor etmoqlik 
(antitezis) inkorni inkor, harama-harshi tomonlarni olib tashlamoq (sintez). Sintezda tezis va 
antitezis murosaga keladi. 
Ammo bu uchinchi lahzada avvalgi ikkitasi batamom yo'q bo'lib ketmasdan, qamma 
qayotiy unsurlarni o'zida saqlaydi. har qanday tushuncha, demakki, tabiat, jamiyat va inson 
ma'naviy qayotidagi hodisalar mana shunday uch bosqich avriylikdan iborat. 
Gegelь «Mantiq fani» asarida dialektik uslubining kategoriyalari: moqiyat va hodisa, 
shakl va mazmun, zaruriyat va tasodif va boshqalarni ishlab chiqdi. Dialektikaning uch asosiy 
qonunini ta'riflab beradi. Bular: 
miqdor o'zgarishlarining sifat o'zgarishlariga o'zaro o'tishi qonuni; 
harama-harshiliklar birligi va ko'rashi qonuni; inkorni inkor qonuni. 
 
4masala. Ma'lumki, XX asr insoniyat tarihiga misli ko'rinmagan ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy, ilmiy-tehnikaviy o'zgarishlar asriy sifatida kirib keldi. Bunga tabiat, jamiyat va inson 
tafakkurining deyarli barcha jabqalarida erishilgan muhim yutuqlar sabab bo'ldi. XX asr ohiriga 
kelib an'anaviy tafakkur uslubi o'rniga noan'aviy tafakkur uslubi tabiatshunoslik, tehnika va 
ijtimoiy fanlar soqasida shakllandi. Ular tabiiyki, insoniyat ma'naviy qayotida aks etib 

qolmasdan, balki chuqur iz qam qoldirdi, kishilarni falsafiy mushohada qilishga qam undadi.  
Ho'sh, XX asr falsafasining asosiy hususiyatlari nimalarda namoyon bo'ldiq 
  Shu narsani e'tiroz etish joizki, Jahondagi falsafiy harashlar, to'qri chiziq bo'ylab 
rivojlanmasdan, egri-bugri, ma'lum paytda tisarilish va ilgarilash ko'rinishida rivojlandi. 
«Nomarkscha» deb atalgan falsafiy harashlar doim izlanishda bo'ldi. XX asr falsafasining 
hususiyatlarini harb mamlakatlarida XX asrda ro'y bergan iqtisodiy, g’oyaviy-siyosiy, madaniy, 
ilmiy-tehnikaviy hodisalardan keltirib chiharish o'rinlidir.  
Bevosita XX asr falsafasining ko'rinishlariga kelsak ular quyidagilardan iborat: 
pragmatizm, mahizm, ekzistensializm, nepozicivizm, neotovizm, germenevtika va boshqalardir. 
   XX asrda rivojlangan falsafiy oqimlardan biri pragmatizmdir. Pragmatizm so'zi 
yunoncha «pragmatos» so'zidan olingan bo'lib «ish», «hatti-harakat» degan ma'noni anglatadi. 
Pragmatizmning asoschisi yirik Amerika mutafakkiri CHarlьz Pirs qisoblanadi. 
Pragmatizm, Pirs ta'viri bilan aytganda, shunday falsafiy ta'limotki, u tushuncha va 
e'tiqodni ma'nosini aniqlashga yordam beradi, g’oya va tushunchalar faqat tadqiqotchi 
tomonidan tekshiruvdan o'tgandan keyingina muayya aqamiyatga ega bo'ladi.  
Pragmatizm uchun harakterli bo'lgan hususiyat shundaki, ob'ektlar haqidagi tushuncha 
ma'nosi va aqamiyati ular keltirib chihargan amaliy natijalardan kidiriladi. Pirsning mashhur 
«principiga asosan ob'ekt tomonidan keltirib chiharilgan oqibat haqidagi tushuncha mazkur 
ob'ekt haqidagi tushunchadir». 
Pirsning izdoshi bo'lgan Jeyms ustozining falsafiy ta'limotiga hurmat bilan munosabatda 
bo'ladi. Biroq Jeyms o'zining «radikal empirizmini» yaratishda ingliz mutafakkirlari J.Berkli, 
S.Mill va boshqa mutaffikirlarning merosiga qam murojaat qiladi. Uning falsafiy ta'limoti bir 
tomondan pragmatizm bilan, ikkinchi tomondan pozicivizm bilan chatishib ketadi. Jeyms 
falsafaga ruqiyat orqali kiradi. Tabiyki uning falsafiy ta'limotida inson ruqiy faoliyatining 
tabiatini tadbiq qilish birinchi galga chiqadi. Shuning uchun Jeymsning falsafiy muammolaridagi 
ob'ektiv mazmundan ko'ra sub'ekt bilan boqliq bo'lgan tomonlari, birinchi galda kishining 
sezgilari ko'proq qiziqtiradi. 
   Pragmatizmning yana bir namoyondasi J.Dьyun qisoblanadi. Uning falsafiy 
ta'limotidagi asosiy tushuncha - «tajriba» tushunchasidir. Dьyun va umuman pragmatizm uchun 
harakterli tomoni shundaki, ular ilmiy bilishda tajribaga katta e'tibor berishadi. «Pragmatizm» asl 
ma'noda foydali faoliyatga undovchi, «Foydaga» qanday qilib erishish yo'llari va uzillari haqida 
muloqaza yurituvchi ta'limotdir. «Foyda» tushunchasi pragmatizmda «tajriba» yoki «amaliyot» 
tushunchasi bilan aynanlashtiriladi. 
   Pragmatizm AqSH ijtimoiy-madaniy muhitining mevasidir. U AqShdagi iqtisodiy, 
ma'naviy ehtiejlarga hizmat qiladi va ularning manfaatini ifodalaydi. U ma'lum darajada erkin 
bozor iqtisodiyoti falsafasi qamdir. Biznes uchun, har qanday faolityani tashkil etish uchun qulay 
bo'lgan metodologik qurol sifatida Amerika ishbilarmonlari o'rtasida keng eyilgan. 
   XX asrda keng tarqalgan falsafiy ta'limotlaridan biri ekzistensializmdir. 
Ekzistensializm lotincha «ekzistenciya» so'zidan olingan bo'lib «mavjudodlik», «mavjud 
bo'lmoq» degan ma'noni anglatadi. Ekzistensializm dastlab Rossiyada vujudga keladi. Berdyaev, 
Shestovlar bu ta'limotning asosiy vakillari bo'lishgan. Uning rivojlanishida Haydegger, Yaspers, 
Buber singari yirik nemis falsafachilarining qissasi katta bo'ldi. Ekzistensializm asl ma'noda XX 
asr ma'naviy qayotining eqtiejlariga javob sifatida yuzaga keldi va rivojlandi. XX asrda sodir 
bo'lgan tushkunlik qam, paroqandalik qam, ko'tarilish va tehnologik taraqqiyot natijalari qam 
ekzistensializm falsafasida aks etdi. 
 Ekzistensializm falsafasi o'ta ziddiyatli va murakkab bo'lib, unda turli tuman falsafiy 
ta'limotlarning unsurlari mujassamlangandir. Ekzistensializm ta'limotida, bir tomondan 
Aristotelь, Paskalь falsafiy harashlarining ayrim tomonlari ifodalangan bo'lsa, ikkinchi 
tomondan Hegelь, Nicshe, Dostoevskiy ta'limotlaridan ayrim elementlar qam qabul qilingan. 
Ekzistensializm ichida atsistik va diniy tomonlarning mavjudligi qam uning ziddiyatli ekanidan 
dalolat beradi.  

«Ekzistensializm» ta'limotining o'zagini «mavjudlik» yoki «mavjud bo'lmoq» 
kategoriyasi tashkil etadi. «Ekzistensiya» deganda ekzistensialist falsafachilar kishining har 
lahzada qayot va o'lim busagasida kechadigan ichki kechinmalari yoki «borliqda mavjudodlik» 
jarayonini tushuniladi. «Borliq» ekzistencialistlar fikricha, na «ob'ekt» ga, na «sub'ekt»ga 
bulinuvchi, bevosita idrok etiluvchi narsadir. An'anaviy falsafadan farqli o'laroq, ekzistensiya 
qiluvchi mutafakkir voqelikka sub'ektiv tarzda harashi, ya'ni voqellik faqat uning individual 
mavjudligi va emosional qayoti orqali qanday aks etgan bo'lsa, unga hudda shundayligicha 
harash kerak, deb tan oladi. Shunday kelib chiqqan qolda ekzistencialistlar sub'ektning o'z 
mavjudligini his etishni tushunadilar. 
  harb adabiyotida ekzistensializmni erkinlik falsafasi, deb yuritishadi. qaqikiy erkinlik 
insonga tahlikada, tashvishda, yolqizlikda namoyon bo'ladi. Tahlikka, yolqizlik, ma'suliyat 
ongimizning sifatini tashkil qiladi, chunki bu sifat sof va oddiy erkinlikning o'zidir, inson 
yolqizlikda o'zligini  anglaydi. Hullas, ekzistencialistlar fikriga, kishi o'zining mavjudligini 
chuqur ma'naviy ziddiyat, ruqiy tushkunlik holatidagina anglay oladi.  
  Shunday qilib, ekzistensializm falsafasining moqiyati quyidagilarda ko'rinadi: 
Ekzistensializm inson haqidagi falsafadir. Ijtimoiy-siyosiy soqada ekzistencialistlarning 
harashlari bir birilarga harama-harshidir. Ba'zilari harshilik ko'rsatish frontining ishtirokchilari 
bo'lishsa, ba'zilari liberal harakterda faoliyat yuritishgan. 
Ekzistensializm falsafasida ijodiy tomonlar qam mavjudligini aytib o'tish lozim. 
XX asr falsafasida inson haqidagi fikrlar, ta'limotlar rivojida diniy oqimlar qam salmoqli 
mavqega ega. Ulardan biri neotomizmdir. Neotomizm HIII asr italьyan falsafachisi Foma 
Akvinskiyning falsafiy-diniy ta'limoti bo'lgan tomizmni XX asr voqeligida tiklashga o'rinuvchi 
falsafadir. 
  Neotomizmning ma'naviy va siyosiy homiysi Rim Katolik cherkovi va uning markaziy 
hokimiyati Vatikan qisoblanadi. Neotomizm aslida o'tgan asrda ko'rtak yoza boshlagan edi. 
Hatto Rim Papasi Lev HIII 1879 yili neotomizmni rim katolik cherkovining rasmiy mavko'rasi 
deb qam e'lon qilindi. Neotomizmning tarafdoralari g’oyat ko'pchilikni tashkil qiladi. U asosan 
Italiya, Angliya, Franciya, Ispaniya, Skandinaviya va shuningdek, Lotin Amerikasi 
mamlakatlarida keng tarqalgan bo'lib, 600 milliondan ziyod kishini birlashtiradi. Bu ta'limotning 
ko'zga ko'ringan vakillari Franciyada E. Jilson, Mariten, Italiyada U. Padovanni, K. Farbo, 
Germaniyada A.Demf, I. Loc, M.Grabman va boshqalar qisoblanadi. 
   Neotomizm ta'limotiga ko'ra, ilm va diniy e'tiqod birlikda bo'ladi. Diniy e'tiqod va ilmiy 
bilimlar bir-biri bilan to'qri birlashtirilsa, ular bir-biriga zid kelmaydi emas, balki bir-birini 
to'ldiradi qam. Din va ilm aslida bitta maqsadga olib boruvchi ikki yo'ldir. E'tiqodning manbai 
tafakkuridir. Yuqoridagi mazkur maqsad tarzida neotomistlar hudoni bilishni, uni tanishni 
nazarda tutitshadi. Agar barcha dunyoviy narsalarning, jumladan insonning yaratuvchisi hudo 
bo'lsa, demak uni tafakkuri qam Olloh tomonidan hadya etilgan. Shuning uchun qam inson aql 
zakovatning yagona maqsadi hudoning marqamatini anglash, uni bilishdir. 
Neotomistlar moddiy realik bilan bir qatorda, ruqiy realik qam tan olish lozimligini talab 
qilishadi. Neotomistlar fan va dinni bir-biriga moslashtirar ekanlar, hristianlikning faqat katolik 
mashabi principlarigina asos qilib olishadi. Ular ilmiy bilishning chegarasi bor deb hisoblashadi. 
Ularning fikricha ilmiy bilishning mazkur chegarasi tabiati qoronqudir. Chunki diniy aqidalar 
ilmiy bilishdan yuqoridir. Shunga o'hshash bir qator fikrlari bilan neotomistlar o'z ishoralaridan 
butunlay yuz o'girishadi. Neotomizm falsafasi shu kunlarda qam barqayotdir.  
 XX asrda keng tarqalgan falsafiy ta'limotlardan yana biri neopozitivizmdir. 
Neopozitivizm, ya'ni yangi pozitivizm, XX asr falsafasining harb mamlakatlarida eng 
keng ommalashgan va ilmiy-ma'naviy muhitda katta ta'sir kuchiga va mavqega ega bo'lgan 
falsafiy oqimdir. Bu ta'limotning g’oyaviy otasi ko'zga ko'ringan Avstriyalik mantiqshunos olim 
Maric Shlik qisoblanadi. Neopozitivizmni rasmiy shakllanishi 1920 yillarning boshlariga to'qri 
keladi.«Vena to'garagi» degan uyushma tuzishadi. Ular metodologik muammolar bilan 
shuqullanishgan. Dastlab uning qatnashchilari o'z harashlarini «mantiqiy empirizm», «ilmiy 
empirizm» va «mantiqiy yutivizm» deb atashadi. «Empirizm» deyishiga sabab shu ediki, ular 

bilishimizning chegarasi faqat «tajriba» orqaligini ma'lum bo'ladi deyishadi. Pozitivizm 
deyishlarining sabasi Mah, Pirson va boshqalarning harashlarini asos qilib olishgan edi. 
«Mantiqiy» deyishlarining sababi esa ular empiriklarning ko'pchiligidan farq qilin qolda XX 
asrda «Mantiqiy tafakkur» da sodir bo'lgan inqilobga katta aqamiyat berishgan edi. «Ilmiy» 
deyishlarining sababi esa ular faqat ilmiy metodlargina tan olishar edi. To'garakning 
shakllanishiga ayniqsa L. Vitgenshteynning  ta'siri katta bo'ldi. U o'zining «Mantiqiy falsafiy 
risola» nomli asarida neopozitivizmnig asosiy mazmunini ifodalab bergan edi.  
  Neopozitivizmning falsafiy ta'limoti moqiyatiga kelsak, u asosan uch ko'rinishda 
namoyon bo'ladi.  
  1 ko'rinish. «Mantiqiy pozitivizm» nomi bilan mashhur edi. «Mantiqiy pozitivizm»ning 
ma'nosi shundaki, neopozitivistlar XIX asr ohiri va XX asr boshlarida shakllana boshlagan, 
yangi fan soqalari-matematik, mantiq, semioteka va boshqa formal fan soqalariga ortiqcha baqo 
berishadi. Ularning fikr yuritishi mantiqi tahminan quyidagicha: agar inson bilishi tafakkur 
asosida sodir bo'lsa, demak, u tushunchalaridan fikrlash vositasi tarzida foydalanadi. 
Tushunchalar esa narsalarning belgilaridir. Bilishning asosiy maqsadi shu belgilarning ma'nosini 
aniqlashdan iborat. «Mantiqiy pozitivizm»ning asosiy gnosialogik hatosi shundan iboratki, ular 
matematika va mantiq fanlari ishlatadigan simvol va belgilarning kishining hissiy tajribasidan 
ajratib olishadi. 
  Neopozitivizmning yana bir ko'rinishi «lingvistik taqlil» falsafasi nomi bilan 
mashhurdir. Bu yo'nalish XX asrning 30 yillarida paydo bo'ladi. (Angliya, AqSH). «Lingvistik 
taqlil» falsafasi «Mantiqiy pozitivizm» falsafasi bilan yaqin bo'lib metodologik nuqtai nazaridan 
bitta asosga ega. 
   «Lingvistik taqlil» falsafasi ilmiy «til» ni kundalik turmush «darajasi»ga 
yaqindashtirishni asosiy maqsad qilib olishadi. Ilmiy bilish bilan kundalik bilish o'rtasidagi 
farqni yo'qotish, ilmiy tushunchalar tabiatini kundalik ongi tushunchalari darajasiga 
tushuntirishga o'rinish «lingvistik taqlil» falsafasiga hos hususiyat qisoblanadi. Agar «mantiqiy 
pozitivistlar» ilmiy tildan har qanday antologiyani va falsafani chiharib tashlashga, ilmiy bilishni 
matematik simvollar tiliga o'tqazmoqa urinishgan bo'lsa, «lingvistik taqlil» tarafdorlari esa, ilmiy 
«til»ni «kundalik turmush tili» darajasiga tushurishni, uni mavhum tabiatga ega bo'lgan 
tushunchalardan «qalos» qilishni asosiy maqsad qilib olishadi. 
   Neopozitivizmning yana bir ko'rinishi qonvencionalizm va fizikalizmdir. 
                                 Takrorlash savollari: 
1. 
O'rta asr Еvropa falsafasi hususiyatini aytib bering. 
2. 
Aqidachilik va dunyoviylik nimaq 
3. 
Еvropada dastlabki diniy -falsafiy maktablar qaysilarq 
4. 
Sholastika nimaq 
5. 
Nominalizm va realizm qanday ta'limotq 
6. 
Kopernik ta'limoti moqiyatini izoqlang. 
7. 
Bekon va Dekart bilish nazariyasi farqini so'zlab bering. 
8. 
J.Russoning ijtimoiy -falsafiy harashi nimalardan iboratq 
9. 
Nemis milliy falsafasi namoyondalari kimlarq 
10. 
Gegelьning falsafadagi hizmati nimada ko'rinadiq 
11. 
XX-asr Еvropa falsafasidagi oqimlarni nomlarini keltiringq 
12. 
Fizikalizm qanday ta'limotq 
 
 
Tayanch so'z va iboralar: 
Hristianlik, cherkov, diniy - falsafiy maktablar, Abelьyar, Kuzanskiy, O'yqonish davri, 
Kopernik, Bruno, Tabiiy-ilmiy harashlar, natur falsafa, Nyuьton qonunlari, Bekon, Lokk, Dekart, 
francuz ma'rifatchilari, nemis falsafasi,Kant, narsa o'zida g’oyasi, Gegelь, mutloq rux, Feyrbah, 
noananaviy falsafiy yo'nalishlar.