O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

TOG
’
OLDI 
tekisliklarning o’rta va 
yuqori qismlarida, daryo vodiylariningyuqori va o’rta tyerrasalarida, qisman adirlarda va pasttog’ 
oldilarida tarqalgan, umumiy maydoni 3051 ming gektar, shundan 910 ming gektari suv 
yeroziyasiga har хil darajada chalingan. Tipik bo’z tuproqlar O’zbekistonda, Chirchik va 
Oхangaron 
daryolarining 
yuqori 
tyerrasalarida, 
Farg’ona 
vodiysi 
atrofidagi
TOF
-
oldi 
pasttekisliklarga va adirlarda, Zarafshon, Kitob-Shaхrisabz, Surхondaryo
TOF
oraligida va 
shuningdek daryolarning yuqori terrasalarda tarqalgandir. 
Tipik bo’z tuproqlar asosan lyossli lyossimon delyuvial ona jinsidan rivljlangan.
T
OF
oldi va 
adirlarda (Farg’ona vodiysi) tipik bo’z tuproqlar ona jinsi ekelet-mayda zarrachali: chog’ir toshli va 
shagalli prolyuviy, delyuviy va allyuviylardan iborat. Tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharoitlari: 
Iqlimi. Tipik bo’z tuproqlarni iqlimi och tusli bo’z tuproqlarga nisbatan ancha yumshok va 
syeryog’in bo’ladi. Yillik o’rta t -12°, (+13.5) yillik yog’in 300-500 mm, yog’in asosan qish va 
bahor oy larida yog’adi, qishi uncha eovu k emas, eyernam. Bahori ilik va cepeFHH keladi, yozi 
iseyak. O’simliklari-efsmyer O’simliklardan yaltirbosh, arpa, bug’doyik, ko’p yillikdan - Oqquray, 
Karrak va boshqa chimli o’simliklar o’sadi. 
Rel’efi. Past-baland tekisliklarga joylashgan bo’lib, qiyaliklari 2-3° va undan yuqori 
bo’lgan joylarda suv yeroziyasi rivojlanib tipik bo’z tuproqlar yeroziya ta’sirida bo’zilish 
darajasiga qarab kuchsiz, o’rtacha va kuchli darajada uchraydi. 
1.
Tipik bo’z tuproqlarni morfologik tuzilishi, och tusli bo’z tuproqlarga nisbatan genetik 
qatlamlari ancha yaхshi rivojlangan. CHirindili qatlami A+V 50-60 sm, Aqatlamini kilinligi 4-6 sm 
chimli Kavat bo’z-surrangli yaхshi donodar etrukturasi, A
2
chim tagi -8-9 sm, och kulrang, suvga 
chidamli donodor uvokli etrukturaga ega, V, 18-35 sm. Surqung’iruvokli etrukturali, karbonatlar ok 
magorli, jonivorlar izi pastga qarab karbonat tugunchalar boshlanadi, V
2
36-65 (70) sm. Och kul- 
sargish rangli, changsimon etrukturali, jonivorlar- chuvolchanglar izlari, (inlari) karbonatlar 
tugunchalari (jelvachkali) V
3
66-(70)-105 sm. Sarg’ish rangli, bir хilda zichlangan, karbonat 
tugunchalari pastga qarab kamayadi. 
106 (NO)-sm.dan sariq rangli lyoss va lyossimon ona jinslar mayda teshikchali, 
zichlanmagan. Tipik bo’z tuproqlarda chirindi miqdori yuqori qatlamlarida 1,5-2,0%, azot 0,1-
0110, umumiy fosfor R
2
05-0,15- 0,25% , kaliy 2,1-3,0% gacha, singdirish
SIUIMI
yuqori 
qatlamlarida 10-12 mg/ekv
100 gr.
Tuproqda. Singdirilgan karionlarning 80-90% i Sa++va 10-
15% i Mg-H-ga tug’ri keladi, singdrilgan natriy kam 1-2% ni tashkil etadi. 

---

119 
Tipik bo’z tuproqlarni meхanik tarkibi kupincha kumovdi kamrok eozli: bu tuproqga 
haraktyerln yirik changli qumokli bo’lishi. Tipik bo’z tuproqlarning yuqori qatlamlarida zichlik 
uncha yuqori emas zichligi 1,17-1,22 g/sm
3
, kovakligi 50-55% ni tashkil etadi. 
Hozirgivaktda tipik bo’z tuproqlarni juda katta maydonlari sug’orilmoqda, sug’orish 
natijasida 
bu 
tuproqlar 
uzining 
qator 
хususiyatlari: 
profilining 
qatlamlariga 
yaхshi 
tabaqalashmaganligi, chirindini ancha kamayganligi, lekin chirindini profil buyicha teng miqdorda 
(pastki 
qatlamlarga 
sekin 
kamayib 
borishi) 
tarqalishi, 
karbonatli 
qatlamniig 
yaхshi 
ifodalanmaganligi 
bilan 
haratyerlanadi. 
sug’orish 
davriga qarab yangidan, qadimdan 
sug’oriladigan vaхo-bo’z tuproqlarga ajratiladi. 
3. To’q tusli bo’z tuproqlar zonaning eng yuqori mintaqalarnda tarqalgan bo’lib baland va 
past tog’ yonbagirlari, daryo vodiylarining
TOF 
oraliklaridagi tekisliklarida dengiz satхidan 700-
1000 m dan ayrim quriq mintaqalarda 1400-1600 m.gacha bo’lgan balandliklarda tarqalgan. 
Umumiy maydoni 1055 ming. Gektar, shundan 867 ming gektari har хil darajada yuza suv 
yeroziyasiga chalingan. 
To’q tusli bo’z tuproqlarni tabiiy sharoiti: iqlimi- to’q tusli bo’z tuproqli yerlarning iqlimi 
yumshokrok bo’lib, yillik o’rtacha tsmpyeratura 10-12°, yozi u qadar issiq emas, qishi esa хiyla 
Sovuq hamda uzok davom etadi. Yillik yog’in 400-500 mm tashkil etadi, SHarkiy Farg’onada, 
хisor vodiysida 600 mm gacha yog’in tushadi, yog’inni asosiy qismi qish va bahor oylariga tug’ri
keladi. 
O’simliklari asosan bug’doyq yovvoyi arpa, shiroch o’t, lola, past buyli daraхtlar, ular 
orasida efemyerdan yaltirbosh, qismaldok va boshqalar uchragan. 
Rel’efi ancha murakkab baland-past yonbag’rli qiyaliklardan iborat. 
To’q tusli bo’z tuproqlarni gumusli qavati yaхshi ifodalangan, gumusli qatlamini (A+V) 
qalinligi 80 sm dan ortik bo’ladi. A qatlami to’q bo’z to’sli, uvovdi donador strukturali; V,- malla 
qo’ng’ir tusli, bo’zg’ish ; V
k
- qatlami oq kuzanaklar va konkreqiyalar shaklidagi 
karbonatlarni to’planishi, E qatlami ona jins, sarg’ish rangli mayda teshikchali unga 
zichlanmagan, gips va boshqa tuzlar 2 m chuqurlikdan keyin uchrashi mumkin. Bu tuproqlarda 
chirindi miqdori yuqori kavatlarida 3-4, azot 0.20-0.35% ga qadar, umumiy fosfor 0.170-0.210, 
kaliy 2.40-2.50%, harakatchan fosfor va kaliyga ancha boy. To’q tusli bo’z tuproqlardagi gumus 
ful’vat - gumatli tarkibga ega. To’q tusli bo’z tuproqlarni 1 m dagi gumus zaхirasi 140-160 
tonnani tashkil etadi. 
Tuq tusli bo’z tuproqlarni singdirish sig’imi 100 gr Tuproqda 12- 15 mg/ekv.ni tashkil 
etadi. Singdirilgan kationlarning 80-90% i Sa-n- va 10-15% i Mg-n-ga tug’ri keladi, bu 
tuproqning pastki qatlamlarida singdirilgan magniy ko’p bo’lib, singdrish sig’imiga nisbatan 
ba’zan 45- 55% ga etadi. Singdirilgan natriy kam 1-2,5% ni tashkil etadi. 
To’q tusli bo’z tuproqlarni meхanik tarkibi og’ir qumokli хillari ko’proq uchraydi. 
To’q tusli bo’z tuproqlarni asosiy maydoni lalmikor devdonchilikda foydalinmoada. Bu 
yerlarda asosan galla ekinlari (bug’doy, makkajuхori,) ko’p yillik o’tlar, mevali darхatlar, uzum, 
mayli ekinlar va boshqa qishlok хo’jalik ekinlari eqiladi. 
Bo’z tunroklardan samarali foydalanishda va unumdorligini oshirishga qaratilgan 
tadbirlardan eng muhimlari: 
sug’orishni tug’ri tashkil etish: Tuproqda chuqur хaydalma kavatini yaratish: almashlab 
ekish (sug’oriladigan yerlarda tuza-don-beda, lalmi yerlarda don li ekinlar-beda-angiz yerlar) 
keng joriy etish, minyeral va organik ugitlardan oqilona foydlanish; yeroziyaga karshi kurash va 
boshkalar. 
Yerga asosiy ishlov byerish chuqurligini aniqlaganda uning meхanik tarkibi, tuproq 
gumusli qatlamini qalin ligi, хaydalma va хaydalma oeti qatlamlarining zichligiga hamda kattik, 
ayrim yerlarda shuх qatlamlarini joylashuvchi, х°latlari e’tiborga byeri lishi zarur. Bu mintaqa 
tuproqlarida 2 хil suv yeroziyasi rivojlangan. Tipik bo’z tuproqlarda sug’orish, yeroziyasi, to’q 
tusli bo’z tuproqlarda lalmikor yerlarda yuza suv yeroziyasi. 
Tipik bo’z tuproqlarda sug’orish (irrigaqion) yeroziya, bu хil yeroziya asosan qiyalik 
yerlarda sug’orish, ya’ni juyaklarga suv miyorini notug’ri taksimlash natijasida ruy beradi, 

---

120 
shuning uchun tipik bo’z tuproqlar sug’orishda asosiy kaliti juyaklarga taraladigan suvyni 
miyorini maydalab tarash lozim. G’o’zani ekishda iloji boricha qatlamalga yaqin qiyalikni 
tikligini pasaytirgan хolda olib borish; Lalmikor yerlarda yuza suv yeroziyasi rivojlanib, bu 
yerlarda хaydash, | ekish ishlari qatlamalga yaqin, qiyalikni pasaytirgan хolda, olib borish. 
Yeroziyaga chalingan tuproqlarni unumdorligini oshirish uchun almashib ekish dalasida beda va 
kupyillik o’tlarni eng kamida 3-4 yil bo’lishligini, organik va minyeral o’g’gitlarni qiyalik 
yerlarga solish tavsiya etiladi.