O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta mahsus ta'lim vazirligi cm. Mustafayev, O'. A. Ahmedov, M. S. Mustafayeva, M. T. Yulchiyeva

Назорат саволлари

1. 
   Қайси ўсимликларнинг илдизи фақат бирламчи тузилишга эга ва қайси ўсимликларда улар иккиламчи бўлади?
   
2. 
   Икки паллали ўсимликлар илдизининг қайси зонасида бирламчи, қайси зонасида иккиламчи тузилишни кузатиш мумкин?
   
3. 
   Илдизнинг бирламчи тузилишидан иккиламчи тузилишга ўтиши нима билан боғлиқ?
   
4. 
   Илдизнинг иккиламчи тузилишга ўтганда, унда қандай ўзгариш содир бўлади?
   
5. 
   Илдиз иккиламчи тузилишга ўтганда унда қандай компонентлар шаклланган бўлади?
   

Машғулот 30
Шакли ўзгарган (метаморфоз) илдизлар
Умумий маълумот
Илдизнинг шакл ўзгариши, кўпинча, ўт ўсимликлар учун ҳос бўлиб, у илдизнинг ҳар хил қисмлари вазифасига мос равишда йўғонлашувининг натижаси ҳисобланади. Шакли ўзгарган илдизларга илдизмева, илдизпоя, илдиз тугунак ва ҳар хил турдаги этдор илдизлар киради.
Илдизмева метаморфозлашган илдизнинг бир тури бўлиб, унда асосий ўқ илдиз йўғонлашиб, унинг паренхима тўқималарида озиқ моддалар тўпланади. Лавлаги, шолғом, турп, редиска ва сабзи сингари ўсимликлар илдизмевалардир.одатда, илдиз тугунаклар ён ёки қўшимча илдизларнинг йўғонлашуви ва уларда озиқ моддаларнинг жамғарилиши натижасида ҳосил бўлади. Илдиз тугунак батат, чўчқа картошка, картошкагул, айиқтовоннинг айрим турлари ва соябонгуллиларга тааллуқли айрим ўсимликларда ҳосил бўлади. Этдор илдиз орхид гулли, соябонгулли ўсимликларга мансуб турларда кузатилади. Метаморфозлашган илдизнинг бу кўринишида илдизнинг айрим қисмлари асимметрик йўғонлашади. Бунда, одатда, илдизнинг ён ва кўпинча, шохлари йўғонлашиб, эт олади. Шакли ўзгарган илдизлар, шунингдек, таянч, нафас олиш, ёпишиш ва чирмашиш вазифаларини ҳам бажариши мумкин. Бундай ҳолда илдиз махсус физиологик функцияни бажаришга мослашган шаклни олади. Улар қаторига фикус, банан, монстра ўсимликлари кириб, уларнинг илдизи таянч вазифасини бажаради.
Шакли ўзгарган илдизларнинг ички тузилиши. Ўсимликларнинг яшаш муҳитига мослашиш жараёнида илдизнинг шакли ўзгариб, у айрим ҳолларда, илдизга ҳос бўлмаган ғайри табиий вазифани бажаради. Кўпинча, асосий ўқ илдиз ва ён илдизларнинг унга ҳос бўлмаган даражада йўғонлашиши кузатилади. Бундай ҳолларда илдиз ўзининг асосий вазифасини бажариш билан бир қаторда озиқ маҳсулотлари жамғариладиган ўриндиққа айланади. Асосий ўқ илдизнинг йўғонлашуви натижасида шолғом, турп, лавлаги сингари ўсимликлар илдизмевага айланади. Этли илдиз фақат ўқ илдизнинг йўғонланишидан ҳосил бўлади. Қўшимча илдизларнинг йўғонлашиши натижасида илдиз тугунаклар картошкагул ва топинамбурда вужудга келади. Ташқи кўриниши жиҳатидан кўпчилик ботқоқ ўсимликлари илдизи ҳам йўғонлашгандек бўлиб кўринади. Чунки уларнинг илдизида махсус ҳаво паренхималари мавжуд бўлади. Ботқоқ ўсимликлари ўсадиган шароитда кислород етишмаслиги сабабли, илдизнинг махсус паренхима ҳужайраларида кислород тўпланиб, улар аэренхима деб юритилади.
Илдизмеванинг тузилиши. Турли хил ўсимликларда озиқ моддалар илдизнинг ҳар хил қисмида йиғилади. Одатда, илдизмеваларда крахмал, инулин, турли–туман шакарлар ва бошқа моддалар тўпланади. Илдизнинг йўғонланиш характери ва тўпланадиган модданинг жойлашган қисмига қараб илдизмевалар уч турга ажратилади: тўпланадиган маҳсулоти ксилема паренхимасида жойлашган илдизмевалар, тўпланган маҳсулоти флоэма паренхимасида сақланадиган илдизмевалар ва тўпланадиган моддалари қўшимча ҳосил бўлган ўтказувчи най боғламларида жойлашган илдизмевалар. Шолғом ва турпда тўпланган моддалар илдизнинг ксилема паренхимасида, петрушка, сабзида бутун илдиз бўйлаб, лавлагида эса ўтказувчи най боғламларида жойлашади.