Neoklassik mikroiqtisodiy tahlil.
Iqtisodiy nazariyada marjinalizm gʻoyalari anʼanalarini davom
ettirgan yetakchi yoʻnalish. Bu nazariyaning eng mashqur vakillari
A. Marshall (Buyuk Britaniya), L. Valras (Shveysariya), J. Klark
(AKD1),
K. Viksel (Shvetsiya), A. Pareto (Italiya), P. Samuelson, K.
Errou (AKD1) va boshqa Hozir jaqondagi iqtisodchilarning
aksari-yat qismi Neoklassik iktisodiy nazariya n. tarafdorlaridir.
Mazkur nazariya marjinalistik ta-moyillar asosida shakllanib, 20-
asr dan Neoklassik iktisodiy nazariya n. deb nomlandi.
Neoklassik iktisodiy nazariya n.da raqobatli bozorda tovarlar,
xizmatlar narxining shakllanishini va ishlab chiqarish omillarini
oʻrganish uchun eng soʻnggi — meʼyoriy kattaliklar —
meʼyoriy naflilik va meʼyoriy unum-dorlik, meʼyoriy tushumlar,
meʼyoriy harajatlar va boshqa tahlillari qoʻllaniladi. Neoklassik
iktisodiy nazariya omillari va tovarlarning bozor narxi ularning
kamyobligi bilan bogʻliq. Neoklassik iktisodiy nazariya n.
nuqtai nazariga kura, meʼyoriy miqdorlar kishilar oʻzlarining
iqtisodiy faoliyatida qabul qila-digan qarorlarida hal qiluvchi
oʻrinni egallaydi. Neoklassik iktisodiy nazariya n.ning asosiy
goyasi mukammal raqobat muvozanatli iqti-sodiyotni yaratadi
degan qarashdaniborat. Shuningdek, bu nazariyada iqti-sodiyot
tavsifiga mikroiqtisodiy yondashuvlar ustunlik qiladi. D.
Rikardo va K. Marks davrida katta munozara-ixtiloflarga sabab
boʻlgan
daromadlarni
taqsimlash
nazariyasi
masalasida
neoklassiklar uni juda tinch va joʻn yoʻl bilan hal etadilar: har
qanday ishlab chiqarish omili egasi bu omilning meʼyoriy
unumdorligiga, yaʼni qoʻshimcha yollangan ishchi
ishlab
chiqargan yoki kapi-talning qoʻshimcha birligi yaratgan mah-
sulotga teng daromad oladi. Neoklassik iktisodiy nazariya n. har
qanday bozorni talab va taklif egri chiziqlari yordamida tahlil
qiladi. Talab va taklif egri chiziklari kesi-shadigan nuqta
neʼmatlarning muvozanatli narxini va muvozanatli miqdorini
koʻrsatib beradi.
A. Marshall 1890-yilda yozilgan "Iqtisodiyot tamoyillari"
asarida "siyosiy iqtisod" tushunchasidan voz kechdi va
"economics" tushunchasini qoʻlladi. Bu tushunchaning yuzaga
kelishi iqtisodiyotni siyosatdan xalos qilish bilan barobar voqea
edi. Chunki davlatning iqtisodiyotga aralashuvchi hamma vaqt
ham samarali boʻlavermagan. 1902-yildan boshlab "Ekonomiks"
kursi Kembrij universitetida oʻqitila boshlandi. Yangi yoʻnalish
tarafdorlari erkin raqobat va bozor gʻoyasini yana jonlantirdilar,
bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rolini keskin cheklash
kerakligini koʻrsatib berishdi. Neoklassik iktisodiy nazariya
n.larning bir qancha maktablari mavjud: Avstriya maktabi,
Lozanna (matematik) maktabi, Kembrij (ingliz)
maktabi,
Amerika maktabi. Keyingi davrda (P. Samuelson) "neoklassik
sintez" konsep-siyasi ham paydo boʻldi. "Neoklassik sintez" bu
aslida hozirgi neokeynschilik va neoliberal goyalarni
ilk
neoklassik karashlar bilan birlashtirib, uygʻunlashti-rilishidir.
Hozirgi davrda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Neoklassik
iktisodiy nazariya n. iktisodiyot fanining amalda barcha
muammolariga nisbatan qoʻllaniladi.
Alfred Marshall (1842-1924) neoklassik mikro nazariyaning
otasi unvoniga ikki da‘vogarlardan biri hisoblanadi (yana bittasi
Leon Valras). Alfred Marshall A. Smit, D. Rikardo va
J.S.Millning ijodi asosida bugungi kunda ham joriy qilingan
iqtisodiy nazariya hamda iqtisodiy siyosatning tarkibiy asosi
sifatida
xizmat
qiladigan
tahliliy
tushunchalar
tizimini
rivojlantirdi.
Uning
fikrlarini
batafsil
o’rganish
mikroiqtisodiyotdagi xususiy muvozanat nazariyasini to’laroq
tushunishga imkon beradi. Bu bobda keltirilgan nazariyalarni
buyuk mutafakkirning asarlariga kichkina kirish qismi sifatida
qarash lozim.
Alfred Marshall (1842-1924)
Marshall iqtisodiyotga matematika bo’yicha bakalavriat ta‘limi
va hayot sifatini yaxshilash haqida kuchli gumanitar fikrlar bilan
kirib keldi. Uning oilaviy muhiti Angliya cherkovida diniy
ordinaturaga kirishga chorladi, ammo Kembridjdagi ta‘lim
jarayoni uning matematika sohasida kuchli bilimga egaligi va
tug’ma qobiliyati borligini ko’rsatdi. Shunung uchun u
Kembridjda matematikadan dars berishga qoldirildi. Tez orada
metafizika, etika va iqtisodiyotdan ma‘ruza o’qishga jalb qilindi.
1860-yillarning so’ngigacha iqtisodiyotga bo’lgan qiziqishini
rivojlantirib bordi va ruhoniy bo’lishdan ko’ra olim-o’qituvchi
bo’lishni afzal ko’rdi. U Kembridjda iqtisodiyotni o’qitishni
boshladi va ikki matematik iqtisodchi – Kournon va von Thunen
asarlari ta‘siri ostida Rikardo hamda J.S.Millning iqtisodiyotini
matematikaga tarjima qilishni boshladi.
Marshall iqtisodiyotni o’qishni tarixan qulay vaqtda boshladi.
Biz oldinroq klassik nazariya asoslarining bo’linganligi haqida
ta‘kidlab o’tdik. Maltusning ―Nufus qonuni‖ aholi soni oshishi
bilan real ish haqi tushib ketishini ko’rsatdi, ammo Angliya
iqtisodiy tarixi bunga qarama- qarshi dalillarni ko’rsata
boshladi. J.S.Mill ish haqi fondi nazariyasiga norozi bo’ldi va
1869-yilgacha uni rad etdi. Karl Marks klassik nazariya
asoslarini yangitdan tahlil qildi va revolyutsiyani boshladi.
Germaniya tarixiy maktabi va Leslic va Bagehot kabi bir
qancha ingliz yozuvchilari bir nechta klassik
iqtisodiy
nazariyaning fundamental asoslariga o’zgartirish kiritdilar. 1871-
yilda Jevons va Menger klassik nazariyaning faqat taklifga e‘tibor
qaratishini qoraladi. Marshall 1867-yildan 1890- yilgacha talab
va taklif tahlillari tamoyilini ehtiyotkorlik bilan rivojlantirdi.
Jevons o’z ishlarini chop qilib klassik nazariya obro’sini to’kishga
va iqtisodiy nazariyada inqilobiy burilish yasashga shoshildi,
ammo Marshall 1890-yilda o’zining
―Iqtisodiyot
tamoyillari‖
kitobini
o’z
talabalari
va
hamkasblariga taqdim etdi. Ammo bu kitobini taqdim etishdan
oldin u o’zining g’oyalarini 20 yildan ko’proq davr mobaynida
o’z talabalariga va hamkasblariga tushuntirishga harakat qildi.
Keynes aytganidek,
―Jevons suv qaynatadigan metall
choynakni ko’rdi va yosh bolaning xursand ovozi bilan
chinqirdi, Marshall ham bu metall choynakni kordi va
mexanizm qurish uchun jimgina ishga o’tirdi‖. Ya‘ni Marshall
yaratgan mexanizm tahlili jarayoni bu uning shaxsiyati va o’zi
o’sgan muhitni aks ettiradi. Uning ilk diniy e‘tiqodi, keyinchalik
tajribali gumanitarizmni aks ettirdi. Marshallning o’ylashicha,
iqtisodiyotni o’qish, o’rganish bu butun boshli jamiyatning
yaxshi darajada o’zgarishini ta‘minlashi mumkin ekan. Uning
ilmiy izlanishi tarixan yo’naltirilgan iqtisodchilar hujumlari
bilan tanishtirdi. Ya‘ni bu iqtisodchilar ―iqtisodiy nazariya bu
hamma joyda va har vaqtda ishlatsa bo’ladigan mutlaq
haqiqatlar vujudidir‖ degan tushunchaga norozilik bildirishgan.
1885-yilda
Kembridjda
bo’lib
o’tgan
Marshallning
professorlikka saylovidagi bergan dastlabki ma‘ruzasida u
e‘tiborini mana bu tanqidga qaratgan: ―Yolg’iz universallikka
da‘vo qila oladigan iqtisodiy ta‘limotning biror-bir qismida hech
qanday aqida yo’q. Bu aniq haqiqatning vujudi emas, balki aniq
haqiqatni kashf qilish uchun vosita‖.
Marshall
o’zining
ilk
matematikaga
oid
bo’lgan
mashg’ulotlarini o’zining mexanizmini kelib chiqish tarixiga
aralashtirib yuborishga
harakat
qildi,
ya‘ni u vaqtlar
o’zgarishiga moslashgan mexanizm qurmoqchi bo’lgan. Biroq
1848-yildagi J.S.Millning ―qiymat nazariyasi to’liq bo’ldi‖
degan shoshqaloq xulosasidan xabardorligi sababli Marshall
o’zining iqtisodiyot uchun qo’shgan hissasini eskirgan, deb
o’yladi. U yana Jevonsning o’ziga xoslik va e‘tiqod tasdig’idan
ham xabardor bo’lgan. Jevons qiymat ishlab chiqarish
nazariyasining klassik
bahosini qiymat talabga butunlay bog’liq, degan nazariyaga
almashtirgan. Albatta, Marshall ham o’zining g’oyalari haqiqiy
va uzoq muddatga chiday olishi mumkinligidan umid qilgan. U
1870-yilgacha o’z
nazariyasining
fundamental
matematik
tuzilishi ustida ish olib borishni boshlagan va keyinchalik taklif
va talab analizlarini chizmalar bilan yaqqol ko’rsatishning
asosiy uslublarini o’rganib chiqan. U 1890-yilgacha o’zining
kashfiyotini chop etmagan va faqatgina matematika
va
chizmalarni snoska, ya‘ni havola va ilova bilan birga ma‘lum
qilgan.
Marshall
nazariyotchi,
gumanitar,
matematik
va
tarixchining g’alati aralashmasi. U o’zining davridagi uslubiy
munozarani tushuntirishga harakat qilgan. Shu bilan birga, bir
vaqtning o’zida narxlarni belgilaydigan va manbaning ajratilgan
miqdoridagi kuchlarni tushuntirish uchun marjinalistlarning
yangi uskunalar bilan eng zo’r klassik analizlarini nazorat
qilgan.
Marshall iqtisodiy nazariyaning rivojlanishiga katta
hissa
qo’shgan bo’lsa ham nazariy va uslubiy muammolarda uslubiy
va ilmiy jihatdan jiddiy lavozimni olishni rad qilishi
iqtisodchilarning keyingi avlodlari muvaffaqiyatga erishishiga
sabab bo’ldi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. www.meti.go.jp
2. www.mof.go.jp – Мoliya vazirligi;
3. www.keidanren.or.jp –
4. http://www.doyukai.or.jp- Iqtisodiy hamfikrlar;
5. http://www.rotobo.or.jp-Rossiya va Yevropa
6. http://www.japaneseculture.miningco.com-
Iqtisodiytashkilotlar;
7. http://www.nomura.com- Qimmatli qog’ozlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |