O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta mahsus ta’lim

Marjinalizmning umumiy ta’rifi.
 
A. Marshall 1890-yilda yozilgan "Iqtisodiyot tamoyillari" 
asarida "siyosiy iqtisod" tushunchasidan voz kechdi va 
"economics" tushunchasini qoʻlladi. Bu tushunchaning yuzaga 
kelishi iqtisodiyotni siyosatdan xalos qilish bilan barobar voqea 
edi. Chunki davlatning iqtisodiyotga aralashuvchi hamma vaqt 
ham samarali boʻlavermagan. 1902-yildan boshlab "Ekonomiks" 
kursi Kembrij universitetida oʻqitila boshlandi. Yangi yoʻnalish 
tarafdorlari erkin raqobat va bozor gʻoyasini yana jonlantirdilar, 
bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rolini keskin cheklash

---

kerakligini koʻrsatib berishdi. Neoklassik iktisodiy nazariya 
n.larning bir qancha maktablari mavjud: Avstriya maktabi, 
Lozanna (matematik) maktabi, Kembrij 
(ingliz) 
maktabi, 
Amerika maktabi. Keyingi davrda (P. Samuelson) "neoklassik 
sintez" konsep-siyasi ham paydo boʻldi. "Neoklassik sintez" bu 
aslida hozirgi neokeynschilik va neoliberal goyalarni 
ilk 
neoklassik karashlar bilan birlashtirib, uygʻunlashti-rilishidir.
Hozirgi davrda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Neoklassik 
iktisodiy nazariya n. iktisodiyot fanining amalda barcha 
muammolariga nisbatan qoʻllaniladi.
Klassik siyosiy iqtisod maktablari 
— iqtisodiy taʼlimotlar 
tarixida 17—19-asrlarda vujudga kelgan yoʻnalishlar. Klassik 
siyosiy iqtisod maktablarii.m. qarashlari jamiyatning iqtisodiy 
hayotini dastlabki tizimli oʻrganish qoʻllanilgan nazariyalar 
hisoblanadi. Bu maktablarning yuzaga kelishiga 17-asr oxiri— 18-
asr davomida kapitalistik iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi 
va Angliyadagi sanoat inqilobi turtki boʻldi. Maktablarning klassik 
deb atalishining sababi shuki, ularning namoyandalari oʻz 
asarlarida 
hozirgi 
bozor 
iqtisodiyoti 
asosida 
yotuvchi 
qonuniyatlarni oʻrganganlar, bu sohada muhim kashfiyotlar 
qilganlar va bu jihatdan ularning qarashlaridagi ilmiy qoidalar 
hozirgacha oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Klassik maktab vakillari 
vujudga kelayotgan yangi jamiyat — kapitalizmni ishlab 
chiqarishningabadiy va tabiiy shakli, inson tabiati (aqliy 
egoizm)ga mos tushuvchi birdan-bir jamiyat sifatida qaraganlar.
Klassik maktab rivojlanishini 4 bosqichga ajratish va har bir 
bosqichni alohida maktab sifatida qarash mumkin. Birinchi 
bosqich vakillari ingliz iqtisodchisi V. Petti (1623— 87) va 
fransuz iqtisodchisi P. Buagilber (1646—1714) hisoblanadi. Bu 
bosqichda merkantilizm taʼlimotining xatolari yoritib beriladi. 
Kiimatning mehnat nazariyasi ilgari suriladi va har qanday 
qiymatning manbai va oʻlchovi tovar mahsuloti yoki boshqa 
boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat miqdori deb qaraladi. 
Boylik va farovonlik asosi muomala sohasida emas, ishlab 
chiqarish sohasida yaratilishi koʻrsatiladi. Bu bosqich 18-asr

---

oʻrtalari va 2-yarmida fransiyalik F. Kene va A. Tyurgolar 
tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi 
(qarang 
Fizi-okratlar
). 2-bosqichni ingliz iqtisodchisi A. Smit 
asarlaridagi iqtisodiy gʻoyalar, 3-bosqichni 19-asrning 1- 
yarmida yashagan fransuz iqtisodchisi J. B. Sey, ingliz 
iqtisodchilari D. Rikardo, T. Maltus, N. Senior, amerikalik G. 
Keri asarlarida bayon etilgan qarashlar tashkil etadi. Klassik 
siyosiy iqtisod maktablarii.m.ning rivojidagi 4-bosqichni J. S. 
Mill qarashlari yakunlaydi.
A. Smitning asosiy gʻoyalari "yoʻl bering, oʻtsinlar, yoʻl bering, 
bajarsinlar" (laissez faire, laissez passer) shiorida ifodalangan 
boʻlib, u "koʻrinmas qoʻl" nomini ham olgan. Smitning fikricha, 
tadbirkorlarning erkin faoliyat yuritishiga qanchalik erkinlik 
berilsa, iqtisodiy rivojlanish shunchalik jadallashadi. 
Smit 
iqtisodiy faoliyatga toʻsiq boʻluvchi asosiy kuch bu — davlat, 
deb hisoblaydi. Smitning liberal qarashlari Yevropada, xususan, 
Angliyada keng ommalashgan va oʻsha davr hukumatlari 
tomonidan liberal qonunlar va qarorlar qabul qilinishiga ilmiy 
asos boʻlgan. D. Rikardo qiymatning mehnat nazariyasini 
rivojlantirib, tovarning qiymatini oʻnga sarflangan mehnat 
harajatlari tashkil etadi, degan xulosani beradi. 
Rikardo 
kapitalistik ishlab chiqarishning asosida qiymat qonuni yotishini 
taʼkidlab, boshqa iqtisodiy kategoriyalarni ana shu qonoʻnga 
bogʻlab oʻrganadi.
Fransuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767—1832) gʻoyalarida 
iqtisodiyotdagi toʻla erkinlik sharoitidagina ishlab chiqarish 
omillari (mehnat, kapital va yer)dan eng samarali foydalanish 
mumkinligi va sinflar oʻrtasidagi munosabatlar uygʻunlashuvi 
ilgari suriladi. Seyning eng muhim kashfiyotlaridan biri "Sey 
qonuni" — "bozor qonuni" yoki "sotish nazariyasi" hisoblanadi.
Ingliz iqtisodchisi T. R. Maltus (1766—1834) iqtisodiy oʻsish 
va aholi koʻpayishi oʻrtasidagi aloqadorlik muammolarini xal 
etishgauringan. Iqtisodiy liberalizm konsepsiyasi tan olingan 
holda aholi oʻsishi va moddiy neʼmatlar (tirikchilik vositalari) 
yaratilishi oʻrtasida katta farq bor, aholi "geometrik", neʼmatlar 
"arifmetik" progressiyalarda oʻsadi, degan "nufus nazariyasi"

---

ilgari suriladi. Klassik maktab gʻoyalarini boyitishga ingliz N. 
Senior (1790—1864), fransuz F. Bastia (1801 — 1850), 
amerikalik G. Keri (1793—1879) katta hissa qoʻshdilar.
Ingliz iqtisodchisi J.S.Mill (1806—73) klassik maktabning 
soʻnggi namoyandalaridan biri sifatida D. Rikardo gʻoyalarini 
rivojlantirdi, 1-oʻringa "ishlab chiqarish qonunlari"ni qoʻydi, bu 
masalani "taqsimot qonunlari"ga qarama-qarshi deb bildi.
19-asr oxirlarida klassik siyosiy iqtisod maktablariga muqobil 
iqtisodiy gʻoyalar paydo boʻla boshladi, klassik maktabning bir 
qancha qonunqoidalari yangi sharoitlarga moslashtirilgan holda 
neoklassik qarashlarda oʻz aksini
Kembrij maktabi yoki yangi klassik (neoklassik) yo’nalish. 
Marshall uslubi. Valras va umumiy muvozanat nazariyasi. 
Valrasning umumiy muvozanat qonuni. J.B.Klarkning iqtisodiy 
ta’limoti. Uning «Boylik falsafasi» va «Boylik taqsimoti» 
asarlaridagi iqtisodiy g’oyalar. V.Paretoning umumiy iqtisodiy 
muvozanat konsepsiyasi. J.M.Keyns. «Bandlik, foiz va pulning 
umumiy nazariyasi» asaridagi iqtisodiy g’oyalar. Keynschilik va 
neokeynschilik. 
Keyns 
g’oyalarining hozirgi davrdagi 
ahamiyati. Iqtisodiy o’sish nazariyalari va keynschilik. Umumiy 
nazariyada konseptual tabiiylik 
Jevons, Menger va ularning me’yoriy tahlil asoslari. Marjinal 
taxlilning kengayishi: keyingi marjinalizm. Marjinal unumdorlik 
nazariyasi. 
Unumdorlikning 
pasayib 
borish 
qonuni. 
Maxsulotning tugallanishi. Viksel tayor mahsulot 
haqida. 
Me’yoriy unumdorlik 
nazariyasining 
ahloqiy 
tomonlari. 
Me’yoriy unumdorlik bandlik nazariyasi sifatida. Me’yoriy 
unumdorlik nazariyasining tanqidi. Foyda va foiz. Kapital va 
foiz nazariyasi. Foiz muammosi. 
Bem 
Baverkning 
foiz 
nazariyasi. Fisher foiz haqida. 
Iqtisodiy fikr, g’oya, qarash, ta’limotlarning paydo bulishi va 
rivojlanishining tarixiy jarayoni. Qadimgi Sharq davlatlari 
iqtisodiy taraqqiyotining muammolari, xususiyatlari. Qadimgi 
Bobil davlatining g’oyalari. Qadimgi 
Misrdagi 
iqtisodiy 
g’oyalari. Hammurapi qonunlari. Qadimgi Xindistonning 
iqtisodiy g’oyalari. Manu qonunlari. «Artxashastra» traktati. 

---