O‘zbеkiston rеspublikasi oliy

11.1 - rasm. Asinxron motor F.I.K.ning yuklamaga bog‘liqligi (4AI 160 S4 motori).

Agar o‘zgartirgich kuchli yarim o‘tkazgichlar bazasida bajarilgan bo‘lsa, uning F.I.K. yuqori bo‘ladi. O‘zgartirgichdagi isroflar asosan yarim o‘tkazgichli uskunalardagi kuchlanishning to‘g‘ridan – to‘g‘ri pasayish qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. O‘rtacha deb olganda Δu = 2B bo‘lishi mumkin. Ko‘prikli sxemalar uchun esa Δu = 4B ni tashkil qiladi. Shunday qilib 440 V li o‘zgartirgichlar uchun isroflar
1% ni 220 V li o‘zgartirgichlar uchun 2%ni tashkil qiladi. Yarim o‘tkazgichli o‘zgartirgichlarda reaktiv elementlardagi isroflarni inobatga olgan holda, ularning

11. 
    0,95 = 0,98 ni tashkil qiladi deyishimiz mumkin.
    

Reduktor, transmissiya kabi mexanik uzatmalardagi isroflar asosan ishqalanish kuchi hisobiga bo‘ladi. Bu isroflarning qiymati va F.I.K. tizimida ishlatilgan podshipnik turiga, tishli uzatishlar turiga hamda moylash tizimiga bog‘liq bo‘ladi. Mexanik uzatmaning F.I.K. doimiy bo‘lmasdan, uzatiladigan moment qiymatiga bog‘liq holda o‘zgaruvchan bo‘ladi.
Mashinaning F.I.K. deb elektr yuritma F.I.K. ning ishchi mashina F.I.K. ga ko‘paytmasiga aytiladi. Masalan ventilyator qurilmasi uchun
v.turg ^{= η}ven.^{∙ η}eyu ^{= (11.4)}
Bu yerda: - ventilyatorning ishlab chiqarish unumdorligi m³/s H – bosim, Pa,
η_ven.- ventilyatorning aerodinomik F.I.K. - ishlatilgan elektr quvvati.
Agar mashina energetik jihatdan o‘zgarmas rejimda ishlayotgan bo‘lsa,
uning F.I.K. orqali ifodalanuvchi energiya sig‘imi (10.4) formula bilan aniqlanadi. Agar mashina davriy ravishda ishlasa (masalan lift), uning F.I.K. har bir davrdagi energiya sarfi bilan aniqlanadi
η_im = (11.5)
bu yerda: = =
=
Bular mos ravishda davr uchun to‘liq foydali ish, ishlatilgan energiya va energiya isrofi.
Elektr yuritmani ta’minlovchi o‘zgaruvchan tok manbaida reaktiv quvvat aylanadi. Bu reaktiv quvvat ta’minot manbaida reaktiv tok hosil qilib unga salbiy ta’sir o‘tkazadi. Reaktiv quvvat qiymati Cosφ qiymati bilan baxolanadi. Bunda φ burchak sifatida birinchi garmonik kuchlanishdan faza siljishi tushuniladi. Qisqa tutashtirilgan asinxron motorlarda Cosφ ning nominal qiymati 0,7 – 0,8 ga teng. Asinxron motorning to‘liq yuklanmasligi Cosφ ning kamayishiga olib keladi.
TO’ – D tizimidagi yuritmada (5.3 bobga qarang) Cosφ = Cosα bo‘ladi. Cosα esa impuls – fazali boshqaruv tizimidagi tiristorlarning kechiktirishi bilan aniqlanadi. Shuning uchun TO’ – D tizimli yuritmalarda aylanish tezligi yuqori bo‘lganda o‘zgaruvchan tok tarmog‘idagi Cosφ yuqori qiymatga ega bo‘ladi (0,8 – 0,9) tezlik pasayganda esa α burchak ortadi va Cosφ kamayadi. TO’ – D tizimli yuritmalarni yurgazishda reaktiv quvvat otilishi kuzatiladi.
Zamonaviy elektr yuritmalarning boshqaruv tizimlarida rostlanmaydigan to‘g‘irlagichlarni qo‘llashga xarakat qilinadi. Bunda motor chulg‘amiga beriladigan kuchlanish qiymati keng impulsli usul bilan rostlanib, tarmoqdagi Cosφ qiymati 0,95 dan kam bo‘lmasligiga erishiladi.
Aksariyat elektr enargiyasi istemolchilarida reaktiv quvvatni muqobillashtirish maqsadida katta quvvatga ega bo‘lgan rostlanmaydigan sinxron motorli yuritmalarni ishlatish samarali hisoblanadi.

2.