O‘zbеkiston rеspublikasi oliy

1.3 Elektr yuritma tuzilishi

Elektr yuritma – bu elektrli yurgizuvchi, uzatuvchi, energiyani o‘zgartiruvchi va axborot boshqaruv tuzilmalaridan tashkil topgan texnik tizim bo‘lib, u mashina ishchi organlarini harakatga keltirish va maqsadli boshqarish uchun xizmat qiladi.

Elektrli yurgizuvchi tuzilma – bu energiyani o‘zgartirib beruvchi elektrmexanik tizim bo‘lib, u elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradi. Motorlar hosil qiladigan mexanik energiya (harakat) turiga qarab aylantiruvchi, chiziqli harakatlanuvchi, qadamli va titratuvchi turlarga bo‘linadi.
Aksariyat holatlarda aylanma harakatni beruvchi motorlar qo‘llaniladi.
Elektrmotordan mashinaning ishchi qismiga harakatni uzatish uchun quyidagi uzatma mexanizmlaridan foydalaniladi: reduktor, transmissiya, tasmali uzatma, arqonli uzatma, krivaship-shatunli mexanizm, vint-gayka uzatmasi va x.k.
(1.5 - rasm). Uzatish mexanizmi mexanizmga kirayotgan tezlikning, mexanizmdan chiqayotgan tezlikka nisbati ko‘rinishidagi uzatish koeffitsienti bilan xarakterlanadi. Nasos, ventilyator kabi ba‘zi bir mashinalarda uzatish mexanizmi bo‘lmaydi.

3. - rasm. Mexanik uzatish tuzilmalari: a- reduktor; b- tishli-reykali uzatma; c- baraban- arqonli uzatma; d- krivoship-shatunli mexanizm;

e- tasmali uzatma; f- vintli uzatma; g- sharik-vintli uzatma.

O‘zgartiruvchi tuzilma elektr energiyasini o‘zgartirish uchun xizmat qiladi. Bu tuzilmalar elektr uzatmaning ba‘zi parametrlarini (tezlik, aylanish momenti) o‘zgartirish (rostlash) uchun ishlatiladi. Masalan, elektr yuritmalar elektr tarmog‘idan 50gts chastotaga ega bo‘lgan 220, 380, 660, 6000 va 10 000 V
kuchlanish oladi. Ba‘zi ishchi qismlar uchun esa chastotani yoki tok kuchini yoki kuchlanish turini (masalan o‘zgaruvchan kuchlanishdan o‘zgarmas kuchlanishga) o‘zgartirish talab qilinadi. Bu holda mos ravishda chastotani o‘zgartirish uchun chastota o‘zgartirgichlar, tok kuchini o‘zgartirish uchun transformatorlar hamda o‘zgarmas kuchlanish yoki tok kuchi olish uchun to‘g‘irlagichlardan foydalaniladi. Odatda o‘zgartiruvchi qurilmalar rostlanuvchi elektr yuritmalarda qo‘llaniladi va ular aksariyat holatlarda yarim o‘tkazgichli kuch elementlari – diod, boshqariluvchi tristor va tranzistorlar asosida qurilgan bo‘ladi.
Elektr yurgizuvchi uzatuvchi va o‘zgartiruvchi qurilmalar elektr yuritmaning elektrik qismidan (manba, o‘zgartirgich, elektrmotor) va mexanik qismi (siljuvchi element, mexanik uzatma, mashina ishchi organi)dan iborat kuch kanalini tashkil qiladi (1.6 - rasm).

3.