O’zbekiston respublikasi oily va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Setchatkaning tuzilishi.
Setchatka bu – nerv kletkalari va nerv tolalarining o’zaro murakkab bog’liqligidir. Nerv tolalari nerv kletkalarini bir biri bilan hamda ko’zni miyya bilan bog’lab turadi. Asosiy yorug’likka sezgir elementlar (retseptorlar) ikki turga bo’linadi: 1) Tayoqchasimon (balandligi 30 mkm.,qalinligi 2 mkm.). 2) Ko’lbichkasimon (balandligi 10 mkm., qalinligi 6-7 mkm.).
Tayoqchasimon va ko’lbichkasimon elementlar bajaradigan funksiyasiga qarab bir-biridan farqlanadi. Tayoqchasimon elementlar katta sezgirlikka ega bo’lib, kechki payt ko’rishga yordam beradi, ammo ular ranglarni farqlay olmaydi. Ko’lbichkalar ranglarga sezgir bo’lib, yorug’likka sezgirligi pastroq bo’ladi. Shuning uchun ular kunduz kuni ko’rishga yordam beradi. Ko’zda 130 mln tayoqcha va 7 mln.ga yaqin ko’lbichka joylashgan bo’ladi.
Retseptorlarning setchatkada taqsimlanishi bir maromda bo’lmaydi: Sariq dog’ atrofida ko’lbichkalar soni ko’p tayoqchalar soni esa kam bo’ladi. Setchatkaning chetiga yaqinlashgan sari ko’lbichkalar soni tez kamayadi va faqatgina tayoqchalar qoladi. Ko’zning setchatkasida simmetriya o’qidan yuqoriroqda joylashgan o’zining rangi hisobiga sariq dog’ deb atalgan soha mavjud. Setchatkaning bu sohasining markazida katta bo’lmagan chuqurlik mavjud bo’lib, uni markaziy chuqurlik deb nomlashadi. Bu chuqurlikka yaqinlashgan sari sariq dog’dagi setchatkaning yaqinligi kamayib boradi. Ularning deyarli barcha oraliq qatlamlari yo’qaladi. Va faqatgina tayoqchalar va ko’lbichkalar qoladi, markaziy chuqurlikda tayoqchalar mavjud bo’lmaydi. Shuning uchun bu chuqurcha ko’bichkalar bilan qoplangan bo’ladi. Sariq dog’ning diametri 1mm atrofida markaziy chuqurlikning diametri esa 0,4 mm. ni tashkil qiladi. Sariq dog’dagi ko’pchilik ko’bichkalarga ko’rish nervining alohida alohida tolalari kelib ulangan bo’ladi. Sariq dog’dan tashqarida esa ko’rish nervining bitta tolasi bir necha ko’lbichkalar tayoqchalarga borib ulangan bo’ladi. Shuning uchun markaziy chuqurlik va sariq dog’ sohasida ko’z mayda detallarni ham farqlay oladi. Setchatkaning boshqa joylarida katta maydonni egallovchi elementlar bir paytning o’zida o’zining aks tasvirini bitta nerv tolasiga yuboradi va buning oqibatida miyyaga borayotgan tasvir qo’pol va mayday detallari ajralmagan holda bo’ladi.
Setchatkaning pereferik qismi asosan arintatsiya uchun kerak bo’ladi. (pereferiya - cheti). Tayoqchalarda maxsus pigment radabsin bo’ladi. Bu pigment tayoqchalarda qorong’u paytida yig’iladi, yorug’ paytida esa tarqalib ketadi. Tayoqchalarda yorug’likning aks etishi radabsinga yorug’lik ta’sir etganda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalar bilan belgilangandir. Ko’lbichkalarning yorug’likka reaksiya berishi yodobsinda sodir bo’ladigan reaksiyalar hisobiga vujudga keladi. Radabsin va yodobsindan tashqari ko’zning tubida qora rangli yana bir pigment mavjud, bu pigmentning vazifasi ko’zning yorug’likka sezgir aparatini juda ham kuchli yorug’likdan himoya qilishdan iboratdir. Ko’zga yorug’lik tushmayotgan paytda bu pigmentning donachalari setchatkaning orqa qismida (yuzasida) joylashadi. Ko’zga yorug’lik tushganda bu donachalar tushayotgan yorug’likka tomon harakat qila boshlaydi. Ular setchatka qatlamlariga kirib borib yorug’lik energiyasining ancha qismini yutadi va shu bilan tayoqcha va ko’lbichkalarni yorug’likdan himoya qiladi.