О'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining о'n sakkiz yilligiga bag 'ishlanadi

Aholini ish bilan ta 'minlash tushunchasi va fuqarolaming ishga joylashish huquqlari. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida aytilganidek: «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir». Shuningdek, «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi»da ham mehnat qilish huquqi insonning eng muhim tabiiy huquqlaridan ekanligi tan olingan. Ushbu Deklaratsiyaning 23-moddasida ta'kid-langanidek: «Har bir inson mehnat qilish, ishni o'z erki bilan tanlab olish, mehnatning adolatli va qulay sharoitlari bo'lishi va ishsizlikdan muhofaza etilish huquqiga egadir»¹.
Sho'rolar davrida mehnat qilish huquqi fuqarolar uchun mehnat qilish majburiyatiga aylantirilgan edi. Natijada u erkin hayotiy ehti-yojdan ko'ra malol keladigan burch sifatida tasawur etilar, uning unumdorligi va samaradorligi ham shunga mutanosib ahvolda edi.
Iqtisodiyotni ma'muriy-buyruqbozlik yo'li bilan idora qilish davrida aholining to'liq ish bilan bandligi, har bir shaxsning ijti-moiy ishlab chiqarishda band bo'lishi zararligi qonun bilan mustah-kamlab qo'yilgan bo'lib, mehnat qilmaslikning o'zi huquqbuzarlik sanalgan, ya'ni majburiy mehnat joriy etilgan edi va bu hoi inson huquqlarining qo'pol tarzda buzilishi ko'rinishlaridan biri edi. O'sha paytda iqtisodiyotda hukmron bo'lgan davlat sektoriga taalluqli korxonalarda, asosan, shaharlarda ishchi kuchiga bo'lgan talab, ishchi kuchiga taklif hisobga olinmagan holda ish joylari sun'iy ravishda Ьафо etilar, buning natijasida g'ayritabiiy vaziyat yuzaga kelardi. Jumladan, shaharda malakali ishchi kuchi muntazam yetishmagani holda qishloqlarda mehnatga yaroqli aholining asosiy qismi jamlangan bo'lib, ish bilan ta'minlash sohasida o'tkir muammolarni yuzaga keltirar, mehnat resurslaridan nooqilona va isrofgarchilik Ы1ап foydalanishga, mehnat unumdorligining juda past bo'lishiga olib kelar edi.
Mustaqillikning qo'lga kiritilishi, bozor iqtisodiyotiga o'tilishi bilan mehnat resurslaridan foydalanish, ishchi kuchining ham o'z qiymatiga ega, sotiladigan va sotib olinadigan boylikka aylanib bo-rishi bilan bog'liq bo'lgan mehnat bozorini shakllantirishni dol-zarb vazifa qilib qo'ydi.
Mamlakatimizda keng qamrovli xususiylashtirish jarayonining amalga oshirilishi natijasida mulkchilik, ishlab chiqarish sohasida davlat yakka hokimligiga tola barham berilib, ko'p ukladli iqtisodiy tizim vujudga keltirildi. 2000-yil 1-oktabrgacha bo'lgan ma'lumotlarga ko'ra, mehnatga yaroqli aholining 75,8 % xalq xo'jaligining nodavlat sektorida band ekanligini aytib o'tish kifoya. Buning natijasida meh­nat resurslaridan foydalanish va aholining bandligi masalalarida yangi rivojlanish an'analari, yangi qonuniyatlar yuzaga kela boshladi.
Bozor munosabatlari mehnatning oqibatlari, ishchi kuchining sifatiga nisbatan qattiq talablar qo'yishi sababli mehnat qilish huquqi hamda uning ro'yobga chiqarilishi borasidagi qonunchilik hujjatlarini tubdan qayta ko'rib chiqish, bu sohada chuqur islohotlarni amalga oshirish eng dolzarb vazifaga aylanib qoldi. Zeroki, sotsiahzm sharoi-tida qon-qonimizga singib ketgan boqimandalik, mas'uliyatsizlik tuyg'ularidan tezroq xalos bo'lishga imkon beruvchi, shu bilan birga, mehnat bozorida raqobatga bardosh bera olishi qiyin bo'lgan ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlarini ijtimoiy hamda huqu­qiy jihatdan muhofaza qilishni ta'minlay oladigan huquqiy bazaning vujudga keltirilishi zarur edi. Ushbu vazifani O'zbekiston Respubli-kasining yangi tahrirda qabul qilingan «Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi Qonuni va Mehnat kodeksi bajardi.
O'zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi ishchi kuchining mulk ekanligini qayd etdi va kodeksning 57-moddasida ko'rsatil-ganidek, «Unumli va ijodiy mehnat qilishga bo'lgan o'z qobiliyat-larini tasarruf etish va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug'ullanish har kimning mutlaq huquqidir. Ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo'lmaslik javobgarlikka tortish uchun asos bo'lmaydi.
Har kim ish beruvchiga bevosita murojaat qilish yoki mehnat organlarining bepul vositachiligi orqali ish joyini erkin tanlash huquqiga egadir».
Mehnat qilish huquqlari fuqarolar tomonidan amalga oshirilishi paytida har qanday shakldagi kamsitish, noqonuniy imtiyozlar berish, fuqaro uchun noqulay bo'lgan shartlarda mehnat qilishga majbur etish qat'iyan man etiladi.
Mehnat kodeksining 58-moddasida aytilganidek, mehnat qilish huquqlarining amalga oshirilishi:
•ish bilan ta'minlash turini, shu jumladan, turli mehnat rejimidagi ishni ta'minlash erkinligini;
•ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etishdan va mehnat shartnomasini g'ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan himoyalanishi;
•maqbul keladigan ish tanlash va ishga joylashishga bepul yor-dam berishni;
•har kimning kasbga va ishga ega bo'lishda, mehnat qilish va ish bilan ta'minlanish shart-sharoitlarida, mehnatga haq olishda, xizmat pog'onasidan yuqorilab borishda teng imko-niyatlar yaratishni;
•yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o'qitish, mahalliy meh­nat organlarida yoki bu organlarning yoilanmasi bilan boshqa o'quv yurtlarida stipendiya to'lab malaka oshirishni;
•boshqa joyga ishga qabul qilinganda moddiy xarajatlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to'lashni;
•haq to'lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli mehnat shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi. Qo­nun hujjatlarida boshqa turdagi kafolatlar ham belgilab qo'-yilishi mumkin.
Mehnatga yaroqli aholi sonining tez sur'atlar bilan o'sib borishi kuzatilayotgan O'zbekiston Respublikasi uchun qishloqda hamda xalq xo'jaligining ayrim tarmoqlarida ortiqcha ishchi kuchining mavjudligi mehnat bozorining vujudga kelishi va to'laqonli faoliyat ko'rsatishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarning amalga oshirilishi, mulk-ning bosqichma-bosqich davlat tasarrufidan chiqarilishi, iqtiso-diyotning nodavlat sektori, ayniqsa xususiy va kichik tadbirkorlikning davlat yo'li bilan qo'llab-quwatlanishi, yuridik shaxs tashkil etma-gan holda jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yakka tadbirkorlikka keng yo'l ochilishi, qishloq joylarida aholiga qo'-shimcha yer maydonlarining berilishi tufayli ortiqcha ishchi kuchi bilan bog'liq muammoni yumshatish, odamlarni samarali mehnatga jalb etish imkoni yaratildi.
Mehnat qilish.huquqini amalga oshirishga qaratilgan va O'zbe­kiston Respublikasi Mehnat kodeksining 58-moddasida nazarda tutilgan kafolatlar turli shakl va usullarda amalga oshiriladi. Xususan, aholini ishga joylashtirishga ko'maklashish O'zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va lining joy-lardagi organlari tomonidan amalga oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasinmg 2001-yil 6-apreldagi 162-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O'zbekiston Res­publikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi to'g'-risida»gi Nizomning 9.1 -bandida aytilishicha, vazirlikning ftmksiya-lari qatoriga respublika hududlarida tnehnat resiirslari miqdori va tarkibini o'rganish, ularni takomillashtirishga doir takliflar ishlab chiqish, aholini ish bilan ta'minlash, yoshlarni, ishdan bo'shatilgan xodimlarni va aholini boshqa toifalarini ishga joylashtirisfe, sta-ningdek, bo'sh ish o'rinlari bo'yicha axborotlarni shakllantirish va tahlil etish, yoshlarni, ish bilan mashg'ul bo'lrnagan aholini kasb-kor ustunliklari va mehnat yo'nalishlarini aniqlash uchun sotsio-logik tadqiqotlar o'tkazishni tashkil qiladi, ish o'rinlari tashkil qilish dasturlarini ishlab chiqadi va amalga oshirish kabilar kiritilgan.
Aholini ish bilan ta'minlash borasida amalga oshirilayotgan davlat siyosatining asosiy maqsadi — mehnat bozorini shakllantirish va rivojlantirishga, bu sohada amal qila boshlagan raqobat sharoitida aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarining muhofaza etilish-larini ta'minlashdan iborat.
«Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi Qonunning 5-mod-dasiga muvofiq ish bilan ta'minlash sohasidagi davlat siyosatining asosiy qoidalari jumlasiga:
• aholini ish bilan ta'minlashda O'zbekiston Respublikasining mustaqilligi;
• mehnat qilish va ishni erkin tanlash huquqini amalga oshi-rishida barcha odamlaming jinsi, irqi, dinga munosabati, yoshi, siyosiy e'tiqodi, millati, bilimi, ijtimoiy va oilaviy ahvolidan qat'i nazar, teng imkoniyatlarni ta'minlash;
• fuqarolarning mehnat tashabbusini qo'llab-quvvatlash, rneh-natkashlarga ish bilan band bo'lish, mehnat qilish va hayot kechirishida munosib sharoitlarni ta'minlaydigan semnum va ijodiy mehnat qilish qobiliyatini rivojlantirishga ко'maklashish hamda uni rag'batlantirish;
• mehnatning ixtiyoriyligi;
• ish bilan ta'minlashda ijtimoiy kafolatlar berish va aholini ishsizlikdan muhofaza qilishni ta'minlash;
•barqaror ish qidirib alohida qiyinchilikka duch kelayotgan odamlarni ish bilan ta'minlashda yordam beruvchi maxsus chora-tadbirlarni amalga oshirish;
•ish bilan ta'minlash sohasidagi tadbirlarni iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning boshqa yo'nalishlari bilan, shu jumladan, ijtimoiy ta'minot, davlat daromadlarini oshirish va taqsimlash, pulning qadrsizlanishi oldini olish bilan muvofiqlashtirish;
•aholini ish bilan ta'minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqishni amalga oshirish va ularning bajarilishini nazorat qilishda kasaba uyushmalari, tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash strukturalari, davlat boshqaruv organlari bilan hamkorlik qilish;
•ish bilan ta'minlash muammolarini hal etish paytida mam-lakat ichida va davlatlararo hamkorlik qilish kabilar kiritilgan.
Bandlik va aholini ish bilan ta'minlash masalalarini aniq tartibga solish, uning muayyan iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy shart-sharoitlar yaratilishi bilan bog'liq jihatlari kundalik qonun hujjatlari bilan, eng awalo, O'zbekiston Respublikasining 1998-yil 1-mayda qabul qilingan «Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi Qonuni bilan tartibga solinadi.
«Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi Qonunning 1-bo'-limi, «Umumiy qoidalar» qismida bandlikka oid munosabatlar-dagi asosiy tushunchalarga, ushbu munosabatda qatnashuvchi subyektlarga rasmiy ta'rif beriladi. Ushbu qonunning 2-moddasiga ko'ra: «Ish bilan ta'minlash yoki bandlik deganda, fuqarolarning qonun-hujjatlariga zid kelmaydigan, o'z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyoj-larini qondirish bilan bog'liq bo'lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyati» tushuniladi. Bunda fuqarolarga o'zlarining unumli va samarali mehnat qilish qobiliyatini erkin, mustaqil tasarruf qilish huquqi berilganligi, ular qonun-hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug'ullanishda mutlaq huquqlarga egadirlar.
Majburiy mehnat, ya'ni biron-bir jazoni qo'llash tahdidi bilan ish bajarishga majbur qilish qonunda bevosita ko'rsatib qo'yilgan hollardan tashqari qat'iyan taqiqlanadi.
Quyidagilar ish bilan ta'minlangan hisoblanadi:
a) yollanib ishlayotgan (to'liqsiz, vaqtinchalik ishlarda ishlayot-gan) fuqarolar;
b) betobligi, mehnat ta'tili, kasbga o'qish, ishlab chiqarish to'xtatib qo'yilganligi sababli ish joyi saqlangani holda ish joyida bo'lmagan xodimlar;
d) yakka tadbirkorlar, dehqon-fermer xo'jaligi a'zolari, ularning ishda qatnashayotgan oila a'zolari;
e) harbiy xizmatchilar;
f) talaba va o'quvchilar;
g) jamoat birlashmalari va diniy muassasalarda ishlayotgan fuqarolar.
Shuningdek, fuqarolik-huquqiy shartnomalar asosida ishlayot-ganlar, muayyan lavozimga saylanish yoki tayinlanish asosida meh­nat qiluvchi fuqarolar ham ish bilan band aholi sanaladi.
Fuqarolarning bandlik sohasidagi huquqiy statusida ish joyi va tutini erkin tanlash huquqi yetakchi o'rin tutadi. «Aholini ish bilan ta'minlash to^!g'risida»gi Qonunning 10-moddasiga muvofiq: «Har kim ish beravchiga bevosita murojaat qilish yoki mehnat orgahla-rining bepiil vositachiligi orqali ish joyini erkin tanlash huquqiga ega». Har ikki holda ham bu huquq erkin, ixtiyoriy tarzda mehnat shartnomasi tuzish yo'li bilan ro'yobga chiqariladi.
Qonunchiligimiz ilk bora fuqarolarning chet ellarda kasbiy fao­liyat bilan shug'uUanish huquqlarini rasman e'tirof etdi. «Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi Qonunning I3~inoddasida ayti-lishicha: «O'zbekiston .Respublikasi fuqarolari O'zbekiston Res-publikasi hududidan tashqarida mehnat faoliyati bilan shug'ulla-nish, mustaqil ish qidirish va ishga joylashish huquqiga ega».
O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining m'amlakat tashqarisidagi hamda chet el fuqarolarining O'zbekiston Respublikasidagi mehnat faoliyati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Fuqarolarning, shu jumladan, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslarning mehnat bozorida ish bilan ta'minlanishi sohasidagi huquqlari kafolatlaridan biri «Aholini ish bilan ta'­minlash to'g'risida»gi Qonunning 14-moddasida ko'rsatilganidek: «Mehnat bo'limlarining hamda ular mansabdor shaxslar.ini.ng xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan bo'ysunish bo'yicha yuqori organga yoki mansabdor shaxsga yoxud bevosita sudga shikoyat qilishi mumkin»ligidan iboratdir.
Fu.qa.ro mehnat bo'limlari tomonidaii ishga yuborilgan korxona u bilan mehnat shartnomasi tuzishdan bosh tortgan holatlarda mehnat organiga yoki bevosita sudga murojaat qilishi mumkinligi ham ana shunday kafolatlardan biridir.