93
harbiy sohadagi islohotlar o’tkazishga qaratilgan harakatlari barcha tomonidan
qo’llab - quvatlanmaydi. Shu bilan birga, Aliquli amirlashkar 1865 yilda Rossiya
imperiyasi qo’shinlariga qarshi kurashda halok bo’lgan. Uning yurt uchun qilgan
mardonavor kurashi yosh avlod uchun tarix sahifalarida doimo yodga olinishi lozim.
XIX asrga oid tarixiy manba «Xullasi at-tavorix»da o’zaro ichki nizolar va taxt
uchun kurashda Qo’qon xonligining tajribali askarlari bilan bir qatorda ko’plab
sarkardalar “Azimboy qushbegi”, “Tangriqul shig’ovul”, “Muhammad
Karim
Yasovul”, “Yor Nazar dodho” va boshqalar halok bo’lganligi ko’rsatilgan [4; 50-b.].
Natijada Qo’qon xonligining harbiy mudofaa qobiliyati yanada kuchsizlanib qoldi.
Yurtimiz va millatimiz tarixida yuksak harbiy mahorat hamda jasoratda tengsiz
bo’lgan sarkardalar ko’plab topiladi. Turkiston xalqlari tarixida o’chmas iz qoldirgan
ana shunday siymolardan biri Muhammad Yoqubbek Badavlatdir (1820–1877).
Muhammad Yoqubbek XIX asrning ikkinchi yarmida Qo’qon xonligi va
Sharqiy Turkiston hududida katta harbiy tashkilotchilik ishlarini olib borgan atoqli
sarkarda va davlat arbobi sifatida mashhur bґlgan. U manbalarda turlicha, jumladan,
«Muhammad Yoqubbek», «Yoqubbek Badavlat», «Otaliq G’oziy», «Qushbegi» kabi
nomlar bilan qayd etilgan.
Muhammad Yoqubbek 1820 yilda Toshkent viloyatining Pskent tumanida
Mullo Latif (ba’zi manbalarda Ismatullo) oilasida tug’iladi. O’smirlik yillari
Yoqubbek o’zining tengqurlari
orasida jismonan baquvvat, dovyurak va aqlliligi
bilan ajralib, harbiy ishda uning alohida salohiyati ko’zga tashlanib turgan. 1845 yili
Yoqubbek poytaxtga, ya’ni Xudoyorxon saroyiga xizmatga o’tadi. Harbiy mahorati
va jasurligi uchun xonning xos soqchisi etib tayinlangan. Qisqa vaqt ichida
Muhammad
Yoqubbek ellikboshi, yuzboshi, ponsatboshi kabi lavozimlarga
ko’tarilgan. 1847 yili Yoqubbek Ziyalik ismli qipchoq qiziga uylanib, mazkur
xotinidan uch nafar o’g’il farzand (Xudoyqulibek, Bekqulibek va Haqqulibek)
ko’radi. Qipchoq qiziga uylanishi Yoqubbek
mavqeining oshishida muhim
ahamiyatga ega bo’ldi. Keyingi bir necha yil ichida u Chinoz, Avliyo-ota (hozirgi
Jambul), Oqmasjid kabi qal’alarga hokim qilib tayinlangan. Ma’lumki, Chor
Rossiyasi 1852 yildan Qo’qon xonligi hududlariga harbiy yurish boshlagan. Bu
94
yurishlarda dastlabki nishon Qo’qon xonligining shimoli-g’arbiy chegarasida
joylashgan Oqmasjid qal’asi bo’lgan. Bu paytda Oqmasjid qal’asi begi Muhammad
Yoqubbek edi. Fidoyi sarkarda Rossiya imperiyasi qo’shinlarining Oqmasjidga va
keyingi yillardagi Qo’qon xonligiga bostirib kirishini oldindan bilgan. 1847-1848
yillar Xiva xonligiga qarashli Jonxo’ja va Xo’ja Niyoz qal’asi rus askarlari
tomonidan
zabt etilgach, Muhammad Yoqubbek Xudoyorxondan Oqmasjid
mudofaasini mustahkamlash uchun madad so’raydi. Ammo zarur yordam ololmagan.
Oqibatda, 1850 yili Qo’qon xonligiga qarashli Qo’shqo’rg’on, Kumushqo’rg’on va
Chimqo’rg’on
rus
askarlari
tomonidan
bosib
olinadi.
Muhammad Yoqubbek yuqorida aytilgan qal’alardan 1700 nafar askar to’plab,
jangga kirdi. 1851 yili Sibir kazaklaridan tarkib topgan, zamonaviy qurollangan
askarlar To’ychibek qal’asini vayron qilib, mayor Engman boshchiligida Oqchabuloq
yaqinidagi Muhammad Yoqubbek lashkarlari bilan to’qnashadi. Bu jang haqida
tarixchi olim H.Ziyoev shunday yozadi: «Dastlab, qo’qonliklar hamjihatlik bilan rus
askarlarini ancha siqib qo’ydilar. Ammo qattiq o’q yomg’iri
ostida ularning piyoda
askarlari tarqalishga majbur bo’ldi. Faqat qo’qonliklarning otliqlarigina ruslarga
qarshi hujumni davom ettirib, nayzabozlik qildilar. O’zaro otishmalar to qorong’i
tushguncha davom etdi” [2; 34-b].
Rossiya imperiyasi qo’shinining general-ad’yutanti A.Perovskiy Oqmasjid
qal’asi haqida shunday deb qayd etgan: “Bu qal’a Qo’qon xonligida Sirdaryoning
quyi oqimidagi eng muhim qal’alardan hisoblanib, bir necha hujumlarni mardonavor
qaytargan va yengilmasligi bilan shuhrat qozongandir” [2, 35-b].
Birinchi marta rus qo’shinlariga qarshi mardonavor
jang qilgan Muhammad
Yoqubbek o’zini yo’qotib qo’ymadi. Orqaga chekinib, Oqmasjid qal’asini harbiy
istehkomga aylantirdi. Rossiya imperiyasi qo’shinlari 1852 yilda polkovnik
Blaramberg va graf Perovskiy boshchiligida Oqmasjidga hujum uyushtirdilar. Lekin
bosqinchilar Oqmasjid qal’asini bir oy qamal qilib, oxiri mag’lub bo’lgan.
Mudofaachilar
dushman
hujumlarini
mardonavor
qaytarib,
bosqinchilarni
chekinishga majbur etishgan. Shunga qaramay, Qo’qon qo’shini ruslarning dastlabki
hujumlari, jumladan, Oqmasjid qal’asiga qilgan hamlasini mardonavor qarshi olgan.
95
Bu haqda general A.Perovskiy: “...himoyachilar (Oqmasjid himoyachilari)
jiddiy
qarshilik ko’rsatdilar, bu esa hurmatga sazovordir”, - deb yozgan edi [6; 307-b].
Xullas, Qo’qon xonligi davlat tizimida harbiy sarkardalarning o’rni katta
bo’lgan. Ularga harbiy imtiyozlardan tashqari, davlat boshqaruvi tizimida ham
ko’pgina imkoniyatlar berilgan. Ularning Vatan mudofaasi,
tinchligi va xavfsizligi
borasida olib borgan har bir qilgan ishlarini doimo xotirlanishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: 
