O’zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Adabiyotlar 
1.
Valixonov Ch.Ch. Sobranie sochineniy v pyati tomax. Tom III. Alma Ata. 
1985. – 416s. 
2.
Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. – 
Toshkent: Sharq, 1998. – 480b. 
3.
Ilhomov Z. Aliquli Amirlashkar va uning Qo’qon xonligi siyosiy hayotida 
tutgan o’rni. Tarix fanlari nomzodligi diss. Toshkent: O’zR FA TI, 2004. – 160 b.
4.
Mahmud Hakim Yayfoniy. Xullas at-tavorix. O’zbekiston Respublikasi fanlar 
akademiyasi Sharqshunoslik instituti, qo’lyozma, №304. Raqamli litografik nashr. – 
85 varaq. 
5.
Mullo Yunusjon Munshiy. Amirlashkar Aliquli tarixi / Nashrga tayyorlovchi 
Sh.Vohidov // Sharq Yulduzi, 1996. №1. – B. 215-223., №2. – B. 208-223. 
6.
O’zR MDA yig’ma jild I- 715, ro’yxat-1, ish-14. 307-bet. 
 
YOSHLARDA VATANPARVARLIK TUYG’ULARINI 
SHAKLLANTIRISHDA “TEMUR TUZUKLARI”NING AHAMIYATI
25
 
Tarixdan ma’lumki, Rim, Misr, Hindiston, Baktriya, Kushon, Xorazm va 
Sug’diyona kabi qadimgi davlatlarda davlatu jamiyatni boshqarish san’ati, 
mukammal qonunlarni yaratishga jiddiy e’tibor qaratilgan. Rim huquqi, Xamurappi 
qonunlari, musulmon huquqi, Napoleonning fuqarolik kodeksi kabilar esa asrlar 
silsilasida qonunlarning takomillashib borganligidan dalolat beradi. 
25
Usmonov Murtoz Shodievich
 - tarix fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD), Qarshi davlat universiteti 

---

96 
Insonparpar fuqarolik jamiyati, adolatli huquqiy demokratik davlat qurish har 
davru zamonda insoniyatning yuksak orzusi bo’lib kelgan. Shu sabab buyuk shaxslar 
davlat va jamiyat boshqaruvi, fuqarolarning huquq va burchlari hamda insoniy 
munosabatlarga doir, boshqa masalalar bo’yicha betakror asarlar yozib qoldirishgan. 
Ular Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u 
bilig”, Nekolla Makiavellining “Hukmdor”, Nizomulmulkning “Siyosatnoma” 
asarlaridir. 
Buyuk davlat arbobi va muzaffar sarkarda Amir Temur bobomizning “Temur 
tuzuklari” ham shubhasiz ana shunday asarlar orasida muhim o’rin tutadi. Zero,
Sohibqiron davlat ishlarini boshqarish, elu xalq manfaatini ko’zlab ish yuritish, adolat 
va haqiqatni qaror toptirishning naqadar muhimligini boshidan o’tkazib, bu 
masalalarni ishonarli va ayni paytda qiziqarli tarzda kelgusi avlodga tavsiya etgan. 
Amir Temur bobokalonimiz shaxsi, hayoti va faoliyatiga qiziqish, “Temur 
tuzuklari”ni o’rganishga intilish bugun tobora kuchayib bormoqda. Boisi, asar 
Sohibqiron davridagi o’zbek davlatchiligi tarixini o’rganishda asosiy manba bo’lib 
xizmat qiladi.
Ammo sobiq tuzum davrida bizni bunday noyob manbalardan ayri tutishdi. 
Sovet mafkurachilarining uqtirishicha, bizda hech qanday tsivilizatsiya, davlatchilik 
tarixi bo’lmagan ekan. Shu uydirma bilan “Temur tuzuklari” singari muhim 
manbalarni tadqiq qilish tugul, o’qish ham taqiqlab qo’yildi. Bu asarni xalqqa xavola 
etgan kishilar ta’qib qilindi, “g’oyaviy buzg’unchilik”da ayblandi. 
Yurtimiz istiqloli sharofati bilan ko’plab qadriyatlarimiz, tariximiz qatorida 
“Temur tuzuklari” ham bizga qaytarildi, uni keng miqyosda o’rganish, tadqiq etish 
yo’lga qo’yildi. Zero, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek; ... “Amir 
Temur shaxsini idrok etish – tarixni idrok etish demakdir. Amir Temurni anglash – 
o’zligimizni anglash demakdir. Amir Temurni ulug’lash – tarix qa’riga chuqur ildiz 
otgan 
tomirlarimizga, 
madaniyatimizga, 
qudratimizga 
asoslanib, 
buyuk 
kelajagimizni, ishonchimizni mustahkamlash demakdir” [2; 7-b.]. 
Mamlakatimizda 
istiqlolni 
yangi 
taraqqiyot 
bosqichida 
Muhtaram 
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida buyuk kelajagimizni mard va 

---

97 
oliyjanob xalqimiz bilan birga qurish tamoyili asosida moziyga bo’ylashgan 
tariximizni, buyuk alloma va mutafakkirlarimizni boy merosini o’rganish bo’yicha 
ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, buyuk bobokalonimiz Amir Temur 
tarixi, merosi va qadriyatlari ham keng miqyosda targ’ibu tashviq qilinib, xalqimiz 
ongiga chuqur singdirilmoqda. Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek: “... Sohibqiron 
Amir Temur bobomiz – u zot birorta jangda mag’lub bo’lmagan – yengilmas 
sarkarda va davlat arbobi, jahon tarixida kamdan-kam topiladi. O’z yaqinlari, 
zamondoshlari bu ulug’ siymoni Temurbek deb atagan ekanlar” [1].
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev, Amir Temur bobomizning hayotini yaxshi 
o’rganish, rahbar kadrlar va xar bir ziyoli inson “Temur tuzuklari” ni o’qishi va 
tegishli xulosalar chiqarishi, ayniqsa harbiyga chaqiriluvchilar “Temur tuzuklari”ni 
buyuk ajdodlarimiz merosi bo’yicha sinov testlari topshirishi kerakligini alohida 
ta’kidladi. Shuningdek, Prezidentimizning 2018 yil 28 noyabrdagi Xavfsizlik 
kengashining kengaytirilgan tarkibdagi yig’ilishida muddatli harbiy xizmatchilarning 
buyuk sarkardalarimizning hayoti va jasoratini chuqur bilishni ta’minlash maqsadida 
belgilab bergan vazifalari ijrosini ta’minlash hamda O’zbekiston Respublikasi Qurolli 
Kuchlari tashkil topganligining 26 yilligini munosib kutib olish maqsadida 
“Vatanparvar” gazetasida muddatli harbiy xizmatchilar hamda “Temurbeklar 
maktab”lari o’quvchilari o’rtasida “Temur tuzuklari bilimdoni” tanlovi e’lon qilindi 
[3].
“Tuzuklar” Amir Temur bobomizning xarbiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy 
faoliyatidan ma’lumot beruvchi asardir. Ayrim olimlar asarning ilk nusxasi XVI-
XVII asrlarda Hindistonda eski o’zbek tilida yozilganini bildirishgan. Bu vaqtda 
Hindistonda Boburiylar sulolasi hukmronlik qilgan. Asar Yaman hokimi Ja’far 
Poshshoning topshirig’iga binoan 1610 yilda fors tiliga tarjima qilingan bo’lsa, 1783 
yilda ingliz, 1787 yilda frantsuz, 1892 yillarda rus tillariga tarjima qilingan. “Temur 
tuzuklari” ilk bor 1967 yilda “Tarixi Muhammadiya”, “Turkiston iztirobi” asarlari 
muallifi ulug’ alloma Alixonto’ra Sog’uniy tomonidan o’zbek tiliga tarjima qilingan 
va o’z vaqtida ta’qibga uchragan edi. 2013 yilda Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov 
so’zboshisi bilan “Temur tuzuklari” qayta nashr etildi.

---

98 
“Temur tuzuklari” ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda Amir Temurning 
shaxsi, siyosiy-iqtisodiy faoliyati, markazlashgan davlat qurish yo’lidagi sa’y-
harakatlari, tarqoq hududlarni yagona bayroq ostida birlashtirgani, jamiyatdagi 
ijtimoiy tabaqalar va ularga bo’lgan munosabat bayon qilingan. Ikkinchi qismida esa 
farzandu nabiralariga atalgan pandu nasihatlari, davlatni boshqarishga doir 
maslahatlar, davlat xizmatchilarini tanlash va ularga maosh to’lash, qo’shinni tuzish 
va qo’shin boshliqlarining vazifalariga oid masalalar o’z ifodasini topgan.
Amir Temur davlat ishlarini boshqarishda ishbilarmon, mard, qat’iyatli, hushyor, 
halol va pok insonlarga tayanish kerakligini uqtirib, bunday kishi mingta tadbirsiz, 
loqayd, kishidan yaxshiroq deb alohida ta’kidlagan. Shuningdek, saltanat ishlarining 
to’qqiz ulushini mashvarat, tadbir va kengash, qolgan bir ulushini esa qilich bilan 
bajo keltirganini aytgan.
Davlat boshqaruvida esa elu xalq ahvolidan doimo xabardor bo’lish, xalqqa jabr 
qilganlarga darhol adolatli chora qo’llash, hasadgo’y, molparast, tamagir, loqayd va 
befarq odamlarni davlat ishlariga qo’ymaslik, doimo hushyor va ehtiyotkor bo’lish 
zarurligi bayon etilgan. Davlat xizmatchilarining g’iybatchiligi qattiq qoralanib, bu 
toifadagilar darhol vazifasidan bo’shatilishi lozimligi uqtirilgan. 
Davlat xizmatidagilar ortiqcha qattiqqo’llik ham qilmasligi, ko’p muloyim 
bo’lib, yumshab ham ketmasliklari, ikkalasi ham davlat boshqaruvida zarar ekanligi 
aytib o’tilgan. 
Sohibqiron bobomiz davlat ishlarini boshqarishda o’ta donolik va talabchanlik 
bilan ish ko’rganligi quyida ko’rinadi: “Kimning aqli va shijoatini sinov tarozusida 
tortib ko’rib, boshqalarnikidan ortiqroqligini ko’rsam, uni tarbiyamga olib, amirlik 
darajasiga ko’tarar edim. So’ngra ko’rsatgan xizmatlariga yarasha martabasini oshirib 
borardim”.