|
Abu Nasr Muhammad Al Forobiy (873-950) nafaqat buyuk faylasuf olim, o‘rta asr Sharq musiqa nazariyasining asoschilaridan biri bo‘lgan, balki mohir ijrochi sifatida ham tanilgan. Ayniqsa nay, tanbur va udda kuylarni mahorat bilan ijro etgan. Forobiy ilmiy qarashlarida musiqa cholg‘ularining jamiyat hayotidagi o‘rnini o‘rganishga alohida ahamiyat bergan. XX asrda dunyo xalqlari musiqa cholg‘ularining universal tasnifot tizimini yaratgan nuf’uzli olimlar Kurt Zaks va Erix Xornbostellarning fikricha, cholg‘ushunoslik (organologiya) faniga Forobiy asos solgan. “Kitabul musiqiy al-kabir” (“Musiqa haqida katta kitob”) da musiqashunoslik tarixida birinchi bor cholg‘u sozlarining ilmiy tasnifoti bayon etilgan1. Shuning qatorida musiqa cholg‘ularning ijro etish joyi, ijro vaqtlari haqida ma’lumot berib, “harbiy yurishlarda, raqslarda, to‘y-tomoshalar va bazmlarda, ishq - muhabbat qo‘shiqlarini kuylashda chalinadigan cholg‘ular bor”, deb yozadi olim. Risolaning ikkinchi qismida xalq cholg‘ulari lyutnya, tanbur, ud, nay, rubob, chang, shohrud, qonun, dutor va boshqa cholg‘ularga izchil va batafsil ta’rif beradi. Ushbu qatorda ud yetakchi o‘rin egallaydi. Mumtoz musiqaning parda tuzilmalarining nazariy va amaliy asoslari aynan shu ud cholg‘usining tovush tizimi yordamida tushuntiriladi.
XV-XVII- asrlarda qo‘llanilgan musiqa cholg‘ulari nafaqat risolalarda, balki tasviriy san’atda ham o‘z ifodasini topgan. Musavvirlar chizgan va bizgacha yetib kelgan miniatyuralar orqali o‘sha davrda keng qo‘llanilgan musiqa cholg‘ularini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Firdavsiy “Shoxnoma” sining XV asrdagi nashriga ishlangan miniatyuralarda arfa, ud, tanbur, rubob, doyra, qonun, g‘ijjak, 3 torli tanbursimon cholg‘u tasvirlangan. Boshqa miniatyuralarda turli tarkibdagi cholg‘ular ansambllari, ov va jang jarayonlarida tasvirlangan karnay, surnay, tarelka, nog‘ora, litavrasimon katta urma cholg‘ular suratlari berilgan.
XIX asrning oxiri, XX asr boshlarida Chor Rossiyaning istilosi Markaziy Osiyoda milliy an’analar va udumlarni yo‘q qilish va Evropa madaniyatini singdirish bilan bog‘liq bo‘ldi. Shunga qaramay, chekka qishloqlarda milliy musiqa cholg‘ulari saqlab qolindi. Rus sayohatchilari I.Zarubin, I.Rachinskiy, K.Roset, sharqshunos olim A.Samoylovich, harbiy orkestrning musiqa rahbari Avgust Eyxgornlar Markaziy Osiyoning turli joylariga qilgan sayohatlarida o‘sha yerdagi musiqa cholg‘ularini xalqdan sotib oldilar va milliy cholg‘ular kolleksiyalarini tuzdilar. Tadqiqotchi V.Massalskiy, turkshunos olim Vamberi Xalq orasida yurib, to‘y-marakalarda, xalq bayramlari va marosimlarida qatnashib Markaziy Osiyo musiqa cholg‘ularini chuqur o‘rganib chiqdilar. Abdurauf Fitrat “O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi” kitobida birinchilargan bo‘lib XIX-XX asrlardagi musiqa cholg‘ulari haqida qimmatli ma’lumotlarni berdi. V.Belyayev A.Eyxgorn yig‘gan milliy cholg‘ular kolleksiyasi va boshqa manbalarni chuqur o‘rganib chiqib 1933 - yilda o‘zining “Muzikalnie instrumenti Uzbekistana” kitobini chop etdi. T.Vizgoning “Muzikalnie instrumenti Sredney Azii” adabiyotining uchinchi bobi ham mana shu manba’larga asoslangan. XX asr musiqa cholg‘ulari va ularning tarixi A.Malkeeva, F.Karomatov kitoblarida ham keng yoritildi.
XX – asrning 30- yillarida milliy cholg‘ular tuzilishiga o‘zgartirishlar kiritilganligi haqida F.Karomatli shunday yozadi: “Avvalo, ayrim o‘zbek sozandalari – To‘xtasin Jalilov, Shorahim Shoumarov hamda musiqa cholg‘ulari yasaydigan usta Usmon Zufarovlar o‘zbek cholg‘ularining yangi turlari – katta g‘ijjak, rubobning yangi turlari va boshqa cholg‘ular yaratishadi, chertib chalinadigan cholg‘ular pardalari orasiga sozandalar qo‘shimcha pardalar bog‘lab, ularga xromatik tus berishadi”1. Shu bilan birga 1934 yilda A.Petrosyans rahbarligida xalq cholg‘ularini rekonstruksiya qilish uchun laboratoriya tashkil etilganligini ham olim qayd etib o‘tadi. Musiqa cholg‘ularining temperatsiyalangan xromatik tovushqatorini takomillashtirish, ularning ijro diapazonini kengatirish maqsadida A.Petrosyans cholg‘ular oilasini “yaratdi” va zamonaviy xalq cholg‘ulari orkestri hamda ko‘p ovozli ansambllar imkoniyatlarini oshirdi. 18 nomdagi o‘zbek xalq cholg‘ularining soni 50 tagacha ko‘paydi.
Zamonaviy (zamonimizdagi) xalq musiqa chilg‘ulari qo‘llanilish uslubi va joyiga qarab 2 guruhga bo‘linadi. Bular - professional ijrochilikda qo‘llaniladigan cholg‘ular va folklor cholg‘ulari. Professional ijrochilikda qo‘llaniladigan cholg‘ular o‘z navbatida an’anaviy va akademik ijroda ishlatiladigan cholg‘ular turlariga bo‘linadi. Quyida ham an’anaviy, ham akademik ijroda keng qo‘llaniladigan cholg‘ular evolutsiyasi haqida so‘z yuritamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
