O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi o‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti

2. 1. Torli -tirnama va mezrobli cholg‘ular
Torli cholg‘ular orasida eng qadimiy va eng mukammal musiqa cholg‘usi ud ekanligi, arablar istilosidan oldin u barbad nomi bilan mashhur bo‘lganligi haqida yuqorida aytib o‘tgan edik. Ud cholg‘usi ohangi o‘zining yoqimliligi va inson ovoziga yaqinligi bilan ajralib turadi. Udning haqiqiy vatani O‘rta Osiyo, xususan, so‘g‘dlar zamini ekanligi olima T.S.Vizgoning «Muzikalnie instrumenti Sredney Azii» kitobida bir qator dalillar bilan keltirilgan. Jumladan, T.Vizgoning aytishicha, arxeologik qazilmalar paytida Xorazm, Marv va Sharqiy Turkistonda udsimon cholg‘ular tasvirlangan terrakotalar bo‘laklari topilgan. Hozirgi Surxondaryo viloyati hududida hukm surgan Kushon davlatining eski shaharlari o‘rnida olib borilgan qazilma ishlari natijasida loydan ishlangan haykallar majmuasi ichida ud ushlagan ayolning tasviri (eramizdan oldingi I asr) topilgan. Sharqiy Turkistonda topilgan terrakotalarda ham Afrosiyob terrakotalariga o‘xshagan 4 torli udsimon cholg‘ularning tasviri uchraydi. Bu cholg‘ularda ham 4 ta tor tasvirlangan. Lekin ularning dastasi nisbatan uzunroq bo‘lgan. Tasvirlarda cholg‘uni maymunlar ijro etib turgani aks ettirilgan¹. Aytish joizki, mazkur terrakotalarda tasvirlangan ud ko‘rinishlari Tigrdagi Selevkiyada, Gretsiyada, Misrda topilgan terrakotalarning hech birida uchramaydi. Ud Misr hududiga Osiyodan keltirilganligi qadimgi Misr musiqashunoslari ma’lumotlarida yozib qoldirilgan. Xitoy tarixchilarining aytishicha, udsimon pipa cholg‘usi Xitoyga G‘arbdan kirib kelgan ekan. Eramizdan avvalgi birinchi asrda Xitoyning shimoliy hududlariga turkiy qabilalar joylasha boshlagan. Ular orqali ud Xitoy zaminiga kirib kelgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. T.S.Vizgo Farmerning ma’lumotlariga asoslangan holda pipa cholg‘usining Xitoyga kirib kelishi tarixini Xitoy imperatori Vu-tining turk malikasiga uylanishi (568-yil) bilan bog‘laydi. Uning aytishicha, turk malikasi o‘zi bilan turkman barbati va ijrochisini Xitoyga olib borgan. Barbat sozining ijrochisi Xitoyda Su Chi-po nomini oladi va bu yer musiqa cholg‘ulari va musiqa madaniyatining rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi.
Tadqiqotchi Pikken esa udning Xitoyga kirib kelishi eramizning V asri boshlariga to‘g‘ri kelishini aytib o‘tadi.
Zamonaviy xitoy pipasining dastasida ladlar o‘rnatilgan bo‘lib, pipani ijro paytida ushlash udni ushlashdan farq qiladi. Pipa chap tizzada g‘ijjak singari tiralib, chap qo‘l bilan dastasidan ushlab turiladi va o‘ng qo‘l bilan plektr yordamida chalinadi. Uddan farqli o‘laroq, pipa dastasining quloqlar joylashgan qismi qayrilmagan.
Hindistonning Gandxar hududida ham udning dastasi tekis, do‘mbirasimon ko‘rinishi mavjud bo‘lib, u ham to‘rtta tordan iborat. Bu cholg‘u do‘mbira va dutorni ushlaganday ushlab chalinadi. Uning paydo bo‘lishini tarixchilar kushonlarning Shimoliy Hindiston hududiga siljishi bilan bog‘laydilar. Pokistonda 3 torli, kosaxonasi udga nisbatan ensizroq va dastasi biroz uzun udsimon cholg‘u qo‘llanilgan.