O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §47 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

55-DARS. Aminokislotalar.


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga aminokislotalarni tarkibi, guruhlarga bo‘linishi, -aminokislotalar, tuzilish izomeriyasi, optik izomerlar haqida, aminokislotalarning fizik-kimyoviy xossalari, olinishi, ishlatilishini ilmiy asosda tushuntirish.


Darsning rejasi:

1. 
   Aminokislotalarning sinflanishi
   

1. 
   nomlanishi
   
2. 
   tuzilishi
   
3. 
   izomeriyasi
   

2. 
   Optik izomeriya
   
3. 
   Aminokislotalarning
   

1. 
   fizikaviy xossalari
   
2. 
   kimyoviy xossalari
   
3. 
   olinishi
   
4. 
   ishlatilishi
   

• 
  Aminokislotalar–uglevodorod radikalida aminogruppa (–NH₂) va karboksil (-COOH) gruppa tutgan organik kislotalardir
  
• 
  Aminokislotalarning umumiy formulasi NH₂–R–COOH
  

• 
  Eng muhim aminokislotalar –aminokislotalar bo‘lib, ulardan oqsil molekulalari tuzilgan.
  

Aminokislota radikali tarkibiga turli funksional gruppalar kirishi mumkin: gidroksi –OH, tio –S, tiol –SH va b.q.
Ko‘p aminokislotalar trivial nomlarga ega, xalqaro nomenklatura bo‘yicha nomlanganda tegishli karbon kislota nomiga amino–prefiksi qo‘shib qo‘yiladi.
Quyida ba’zi aminokislotalar formulalari va nomlanishi, sinflari haqida ma’lumotlar keltirilgan.

…jadval. Tabiatda uchraydigan ayrim aminokislotalar

Formulasi	Nomlanishi		Sinflanishi
Empirik	Тarixiy	Хalqaro
NH2CH2COOH	Glitsin	Aminoetan kislota	Alifatik to‘yingan monoaminomonokarbon
CH3C^H(NH2)COOH	Alanin	–aminopropankarbon kislotasi	––
CH3CH(CH3)CH2CH(NH2)COOH	Leysin	–amino––metilpentankarbon kislotasi	––
CH3CH2CH(CH3)CH(NH2)COOH	Izoleysin	–amino––metilpentankarbon kislotasi	––
NH2(CH2)4CH(NH2)COOH	Lizin	,–diaminogeksankarbon kislotasi	Alifatik to‘yingan diaminomonokarbon
HOOC(CH2)2CH(NH2)COOH	Glutamin	–aminopentadikarbon kislotasi	Monoaminodikarbon
C6H5–CH2CH(NH2)COOH	Fenilalanin	–amino––fenilpropankarbon kislotasi	Aromatik monoaminomonokarbon
HO–CH2CH(NH2)COOH	Serin	–amino––gidroksipropankarbon kislotasi	Monoaminomonokarbon
HS–CH2CH(NH2)COOH	Sistein	–amino––tiolpropankarbon kislotasi	Monoaminomonokarbon

Тuzilishi. Aminokislotalar molekulalarida bir vaqtning o‘zida qarama–qarshi kimyoviy xossaga ega bo‘lgan ikkita funksional gruppa tutadi. Aminogruppa asos xossaga ega bo‘lsa, karboksigruppa kislotali xossaga ega. Bu ikki gruppa molekulada ichki tuz (bipolyar ion) hosil qiladi:

NH₂–R–COOH  NH₃^–RCOO^–

Bipolyarlik aminokislotalarning suvda eruvchanligini, suvli eritmalarining neytralligini, qattiq tuzlarining kristall tuzilishga egaligini, nisbatan yuqori suyuqlanish haroratiga ega ekanligini izohlaydi.

Izomeriyasi. Aminokislotalar uchun strukturaviy va stereoizomeriya xos. Aminokislotalarning strukturaviy izomeriyasi uglevodorod radikali (zanjir izomeriyasi) va karboksil gruppaga nisbatan aminogruppa joylashuvi hisobiga ro‘y bersa, stereoizomeriya to‘rtta turli atomlar gruppasi bilan bog‘langan uglerod atomining asimmetriyasi bilan bog‘liq. Stereoizomerlar optik faollik namoyon qiladilar va optik izomerlar deb ataladilar.
Optik izomerlar bir xil fizik (suyuqlanish va qaynash temperaturalari, zichlik) va kimyoviy xossalarga ega bo‘lsada, ulardan biri qutblangan nurni chapga (L yoki (–)–shakl), boshqasi o‘ngga (D yoki ()–shakl) buradi.

•