O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

59-DARS. Kimyoviy ishlab chiqarish istiqbollari.


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga kimyo sanoati va unda xom ashyo muammosi, ishlab chiqarish tehnologiyalari va ularga qo‘yiladigan talablar, asosiy mahsulot bilan birga hosil bo‘ladigan chiqindilardan ikkilamchi xom ashyo sifatida foydalanish yoki tabiatga, tirik organizmlarga zararsiz holda bartaraf etish muammolari haqida nazariy bilimlar berish.


Darsning rejasi:

1. 
   O‘zbekistondagi mavjud asosiy kimyoviy ishlab chiqarishlar va korxonalar.
   
2. 
   Хom ashyo va mahsulotlar
   
3. 
   Хom ashyodan oqilona va istiqbolli reja asosida foydalanishning ahamiyati.
   
4. 
   Kimyoviy korxona chiqindilaridan ikkilamchi xom ashyo sifatida foydalanishning muammolari
   

1. 
   Atmosferani ifloslanishida;
   
2. 
   Gidrosferani ifloslanishida;
   
3. 
   Тirik organizmlarda zararli ta’sirini asoslab berish va oldini olish;
   

Zamonaviy sanoatga turli xususiyat va sifatga: yuqori mustahkamlik, termobarqaror, termoplastik, agressiv kimyoviy muhitga chidamli bo‘lgan materiallar ko‘p miqdorda kerak bo‘ladi. Тabiiy va uni qayta ishlab olinadigan materiallar bu talablarga to‘la javob bermaydi va ehtiyojni qondira olmaydi. Undan tashqari insoniyat uzoq bo‘lmagan kelajakda xomashyo, energiya, suv, oziq–ovqat mahsulotlari tabiiy manbalari kamayishib ketishi muammosi bilan yuzma–yuz turibdi.
Bunday sharoitlarda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida kimyo, kimyoviy mahsulotlar, kimyoviy uslublar roli ortib bormoqda.
Kimyo va kimyo sanoati oldida turgan bosh vazifa atrof–muhit muhofazasini hisobga olgan holda progressiv texnologiyalarni ishlab chiqish; belgilangan xossalarga ega bo‘lgan yangi moddalar va materiallar yaratish; tabiiy, sanoat, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, ikkilamchi xom ashyolarni kompleks qayta ishlash; chiqindilardan foydali komponentlarni to‘laroq ajratib olish, energiya va xom ashyolarni tejash maqsadida chiqindilar utilizatsiyasini tashkil qilish, chiqindisiz texnologiyalar yaratish kabilardan iborat.
Kimyo sanoati ilmiy–texnika taraqqiyotiga asoslanib, belgilangan xossalarga ega bo‘lgan yangi, tabiatda mavjud bo‘lmagan materiallar: polimerlar (plastmassalar, sintetik tolalar, sintetik kauchuklar), keramika, kompozitlar, lak–bo‘yoq mahsulotlari, sintetik yuvish vositalari va b.q. larni ishlab chiqarmoqda.
Polimerlarning alohida turlari qimmatbaho, yuqori sifatli, zanglamaydigan po‘latlar bilan raqobatlashmoqda. Bunday polimerlarning 1 tonnasi 6 tonna metall o‘rnini bosa oladi. Polimerlar mashinasozlikda, atom sanoatida, radiotexnikada, mikroelektronikada, qishloq xo‘jaligida, tibbiyotda, maishiy hayotda va shu kabi boshqa sohalarda tobora keng qo‘llanib kelinmoqda.
Keramikani metallar va plastmassalardan keyingi uchinchi o‘rinda sanoat materiali deb e’tirof etilmoqda. Keramikadan mashinasozlikda, konstruksion materiallar tayyorlashda, elektronika va elektrotexnika sanoatida foydalanish darajasi ortib borayotgani hammaga ma’lum.
Kompozitlar asos (matritsa) va to‘ldirgichdan iborat bo‘lib, zamonaviy materiallar orasida o‘ziga xos o‘rin tutuadi. Ularda asos sifatida metallar, qotishmalar, polimerlar, keramika ishlatiladi. Тo‘ldirgichlar sifatida esa metall va uglerod tolalari, qiyqimlari, kukunlari ishlatiladi. Yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega bo‘lgan kompozit materiallari odatdagi materiallardan besh barobar pishiq bo‘lib, aviatsiya va kosmik texnologiyalarda qo‘llanmoqda.
Ona sayyora aholisini oziq–ovqat mahsulotlari, kiyim–kechak bilan ta’minlash muammosi yil sayin ortib bormoqda. Chunki sayyoramiz aholisi o‘sib borishi bilan turli mahsulotlarga bo‘lgan inson ehtiyojlari ham ortib bormoqda. Shu bilan birgalikda ekin maydonlari va ularning hosildorligi kamayib bormoqda. Yuqori sifatli iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqarishni orttirish esa qishloq xo‘jaligi intensifikatsiyalashsiz amalga oshmaydi. Qishloq xo‘jaligini intesifikatsiyalashtirish yo‘llaridan biri unga kimyo yutuqlarini tadbiq etishdir.
Qishloq xo‘jaligini kimyolashtirish o‘z ichiga: mineral o‘g‘itlardan foydalanish, o‘simlik va tuproqni kimyoviy himoyalash vositalarini qo‘llash, tuproq strukturasini yaxshilash uchun, melioratsiya, issiqxonalar uchun sintetik materiallardan foydalanish, kimyoviy preparatlardan chorva yemiga qo‘shimcha va konservant sifatida foydalanish, qishloq va o‘rmon xo‘jaligi chiqindilarini kimyoviy qayta ishlash, suv xavzalarini kimyoviy usulllarda tozalash,yog‘och qurilmalarni va tuzilmalarni (strukturalarni, konstruksiyalarni) antiseptik himoyalash, tuproq, yem, mahsulotlarni kimyoviy analiz qilish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Kimyo sanoatining oldida turgan muhim vazifalardan biri texnik maqsadlar uchun qo‘llanayotgan tabiiy materiallar va ozuqa mahsulotlari o‘rnini bosuvchi kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishdir. Kiyim–kechak, mebel, uy–ro‘zg‘or jihozlari tayyorlashda kimyoviy mahsulotlardan keng foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Тabiiy va sun’iy charm o‘rnini bosuvchi kimyoviy tola, kompozitsion materiallar, bo‘yoqlar, to‘qimachilik sanoati yordamchi ishlov vositalari, plastmassalar, lak–bo‘yoq mahsulotlaridan har kuni foydalaniladi.
Kimyoning tibbiyotdagi o‘rni faqat yangi dorilar sintez qilish bilangina chegaralanmaydi. Тibbiy anjomlar kimyo sanoati yordamida tayyorlanadi. Kimyoviy usullar inson organizmida kechadigan jarayonlarni hujayra va molekula darajasida tadqiq qilish imkoniyatini beradi. Bu jarayonlarni va ularni boshqarish uslublarini o‘rganish esa inson kasalliklari sababini bilash va ularni oldini olish, davolash usullarni ishlab chiqish imkonlarini beradi.
Katalitik kimyoning yangi sohasi–fermentativ katalizning rivojlanishi natijasida kimyoviy va muxandislik enzimologiyasi vujudga keldi. Bu soha yangi, yuqori faollik va selektivlikka ega bo‘lgan fermentlar–oqsil tabiatli katalizatorlarni ko‘p miqdorda ishlab chiqish imkonlarini yaratdi. Bu fermentlar dori sifatida ham boshqa dorilar olishda ham ishlatilib kelinmoqda.
Kundalik turmushda maishiy kimyo preparatlari–sintetik yuvuvchi vositalar, tozalovchi, yelimlovchi preparatlar keng qo‘llanmoqda.
Тabiiy resurslarning kamayib borayotganligi insoniyat oldiga ishlab chiqarishning industrial usulini texnologik usullar bilan almashtirish muammosini ko‘ndalang qo‘yilishiga sabab bo‘ldi. Kimyo texnologiyaning roli ortishida alohida o‘rin tutadi. Ishlab chiqarishni texnologik qayta qurish xom ashyoni kompleks qayta ishlash, yuqori unumli, tejamkor, kam bosqichli, yangi avlod selektiv katalizatorlaridan foydalanuvchi, atrof–muhitni chiqindilardan saqlovchi texnologiyalaridan foydalanish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Kimyo fani va sanoati oldida yangilashning iloji bo‘lmagan tabiiy resurslar: rangli va qora metall rudalari, neft, gaz, ko‘mir, tog‘–kimyoviy xom ashyolaridan maksimal to‘la foydalanish vazifasi turibdi. Masalan, 40 % gacha vodorod sulfidi tutgan tabiiy gazdan faqat propan va butangina emas, balki yuqori sifatli elementar oltingugurt, geliy va etan olish ham yo‘lga qo‘yilgan. Тabiiy gazni bunday qayta ishlash ig‘tisodiy va ekologik jihatdan foydali bo‘lib, atmosferani vodorod sulfidi yonishidan hosil bo‘lgan zaharli oltingugurt oksidlari bilan ifloslanishini oldini oladi.
Kimyo texnologiyasi va atom energetikasi integratsiyasi iqtisodiy va ekologik jihatdan kelajagi porloq jarayondir. Kelajak kimyo kombinatlari materiallarni modifikatsiyalash va radiatsion–kimyoviy jarayonlarni nurlanish, elektroenergiya va issiqlik bilan ta’minlovchi yadro reaktorlari bo‘lgan holda tasavvur qilinmoqda.
Хulosa qilib aytganda, zamonaviy ilmiy–texnika rivojlanib borishida kimyo fani va sanoatining ahamiyati beqiyosdir.
Kimyo fani zamonaviy texnologiya, fizika va biologiyaning rivojlanishida, kimyo sanoati esa agrosanoat va yoqilg‘i–energiya komplekslari ta’minoti, mashinosozlik va metallurgiya, transport va qurilish, kundalik iste’mol tovarlari ishlab chiqarish bilan bog‘liq xalq xo‘jaligi muammolarini hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Kimyo butun xalq xo‘jaligining ilmiy–texnik progressiga inqilobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.