O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §48 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

56-DARS. Oqsillar


Darsning maqsadi: Hayotning asosi bo‘lgan oqsillar tuzilishi, tarkibi, peptid bog‘lar va oqsillarning guruhlanishi, fizik-kimyoviy xossalari, biologik ahamiyati haqida ilmiy tushunchalar berish.


Darsning rejasi:

1. 
   Oqsillarning tarkibi.
   
2. 
   Oqsillarning turlari.
   
3. 
   Sinflanishi.
   
4. 
   Fizikaviy xossalari.
   
5. 
   Kimyoviy xossalari.
   
6. 
   Oqsillar uchun sifat reaksiyalari.
   
7. 
   Oqsillarning biologik ahamiyati.
   

Oqsillar–organik moddalar rivojlanishining oliy shaklidir. Oqsillar tiriklikning asosidir. Hayot–oqsillarning yashash shaklidir.

• 
  Oqsillar (proteinlar)–ma’lum ketma–ketlikdagi peptid bog‘lari orqali birikkan, kamida yuzta aminokislotadan tashkil topgan biopolimerlardir.
  

Тarkibi va tuzilishi. Тurli oqsillar ma’lum bo‘lib, ularning molekulyar massalari 6000 dan bir necha milliongacha boradi. Тurli oqsillarning element analizi natijalari bo‘yicha ularda C50–55 %, O21,5–23,5 %, H7 % atrofida, N15–17 %, S 0,3–2,5 % yana biroz miqdorda P, galogenlar, metallar bo‘ladi. Masalan, qon oqsili–gemoglobinning empirik formulasi (C₇₃₈H₁₁₆₆O₂₀₈S₂Fe)₄ .

Oqsillarning tarkibi va kimyoviy tuzilishi haqidagi asosiy ma’lumotlar ularni gidroliz qilib aniqlangan. Har qanday oqsil gidrolizida –aminokislotalar hosil bo‘ladi. Oqsillar tarkibida 23 ta aminokislota ko‘p uchraydi. Oqsillarda aminokislotalar peptid bog‘i orqali bog‘langan.

• 
  Aminokislotalarning ma’lum izchillikda joylashgan polipeptid zanjiri oqsilning birlamchi strukturasi deb ataladi.
  
• 
  Polipeptid zanjiridagi peptid bog‘lari hosil qilgan vodorod bog‘lari ta’sirida murakkab spiralsimon fazoviy struktura oqsilning ikkilamchi strukturasi deb ataladi.
  
• 
  Ikkilamchi strukturaning yig‘ilishi natijasida, polipeptid zanjiri radikallari funksional gruppalari o‘zaro ta’sirlaridan (karboksil va aminogruppadan tuz ko‘prigi, karboksil va gidroksigruppadan murakkab efir ko‘prigi, oltingugurtdan disulfid ko‘prigi) vujudga keladigan uch o‘lchamli fazoviy struktura oqsilning uchlamchi strukturasi deb ataladi.
  

Sinflanishi. Oqsillarning kimyoviy tarkibiga ko‘ra oddiy va murakkab oqsillarga bo‘linadi.

Oddiy oqsillar yoki proteinlarga to‘liq gidrolizlanganda faqat aminokislotalar hosil bo‘luvchi oqsillar kiradi. Ular oqsillar orasida ko‘pchilikni tashkil etadi.
Murakkab oqsillar yoki proteidlarga gidrolizlanganda aminokislotalardan tashqari oqsil bo‘lmagan tabiatga ega moddalar (uglevodlar, fosfat kislotasi, nuklein kislotasi va b.q.) ham hosil bo‘ladigan oqsillar kiradi.
Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning biologik faolligi ularning molekulasi fazoviy tuzilishi va kimyoviy tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Oqsillar turli fizik xossalarga ega: ba’zilari suvda kolloid eritma hosil qilib eriydi (tuxum oqsili), ba’zilari tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydi, uchinchilari umuman erimaydi (qoplama to‘qimalarining oqsillari).
Ba’zi oqsillar kristall holda ajratib olinishi mumkin (qon gemoglobini, tovuq tuxumi oqsili)
Kimyoviy xossalari. Gidroliz. Fermentlar ta’sirida yoki kislota va ishqor eritmalari bilan qizdirilganda oqsillar gidrolizlanadi. Gidrolizning oxirgi mahsuloti aminokislotalardir.
Amfoter xossalari. Oqsillar molekulasida (aminokislotali bo‘g‘in radikallarida) –COOH va NH₂–gruppalar bo‘lishi amfoterlik xossasini beradi. Ular kislota va ishqorlar bilan tuzlar hosil qilib ta’sirlashadi.
Oqsillar denaturatsiyasi. Oqsillar denaturatsiyasi–bu oqsillarning konfiguratsiyasining (ikkilamchi va uchlamchi strukturalarining) qizdirish, radiatsiya, kuchli kislota, ishqorlar, og‘ir metallar tuzlari, kuchli silkitish ta’sirida buzilishidir. Oqsil denaturatsiyasida fazoviy tuzilish buzilishi (vodorod, tuz, efir, polisulfid bog‘larining buzilishi) natijasida oqsillarning biologik faolligi ham yo‘qoladi.
Oqsillarni kuchli qizdirilganda kuygan pat hidini beruvchi uchuvchan moddalar hosil bo‘ladi. Bu hodisadan oqsillarni aniqlashda foydalaniladi.
Oqsillarga rangli reaksiyalar.

• 
  Biuret reaksiyasi–oqsilga ishqor va bir necha tomchi mis kuporosi eritmasidan ta’sir ettirilganda binafsha rang hosil bo‘ladi.
  
• 
  Ksantoprotein reaksiyasi–benzol xalqasi tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislotasi ta’sir ettirilganda sariq rang hosil bo‘ladi, ishqor qo‘shilsa sariq rang zarg‘aldoq rangga o‘tadi.
  

Oqsillarning biologik ahamiyati. Oqsillar tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, ular barcha o‘simlik va hayvon hujayralarining protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi. Hayot oqsillarning yashash usulidir. Hayvon organizmlari o‘zlarining oqsillarini olayotgan ozuqalaridagi oqsillar aminokislotalari hisobiga quradilar. Ozuqada oqsil yetishmovchiligi yoki bo‘lmasligi og‘ir kasalliklarga olib keladi. Oqsillarning ozuqa qimmati ulardagi aminokislota tarkibi, almashinmaydigan aminokislotalari bilan belgilanadi. Hayvonlar organizmiga oqsillar o‘simlik va boshqa hayvon ozuqalari bilan birga kiradi. Oshqozon va ichak fermentlari ta’sirida oqsillarning gidrolizi ro‘y beradi. Bunda hosil bo‘lgan aminokislotalar ichak devorlari orqali qonga so‘riladi, qon esa ularni to‘qima va hujayralarga yetkazadi. U yerda ulardan shu organizm zarur bo‘lgan oqsillar biosintezlanadi. Oqsillardan organizmning hujayra va to‘qimalari quriladi.

Hayvonlar ozuqasida almashinmaydigan aminokislotalar yetishmovchiligi mavjud bo‘lsa, bo‘yi o‘smay qoladi, hayvon og‘irligi kamayadi va hattoki o‘lim yuz berishi mumkin.
Oqsillar tirik materiyaning muhim funksiyalari va xarakterli tomonlarini boshqaradi–ong, irsiyat, o‘sish, harakat, sezgi organlarining faoliyati, kasalliklar tabiati, immunitet hodisasi va x.k.
Organizmda oqsillar biosintezidek juda murakkab biokimyoviy jarayon aniq va tez amalga oshadi: 2–3 soniyada oqsil molekulasi hosil bo‘ladi.
Hujayrada amalga oshadigan nozik va murakkab jarayonlar mohiyatini o‘rganish hozirgi kunning eng qiziqarli, dolzarb, muhim muammolaridandir. Bu muammoni yechish bilan ilgari faqat tirik organizmlarda ro‘y berib kelgan jarayonlarni amalga oshirish imkonini bera oluvchi yangi biotexnologik jarayonlar yaratilishi mumkin.
Oqsil moddalarni o‘rganish tiriklik va hayotiy faoliyatni anglash, uni ongli ravishda boshqarish imkoniyatini beradi.
Oqsillar sanoatda tabiiy tolalar (ipak, jun), teri–charm, jelatina, kazein plastmassalar olishda ishlatiladi.
Тibbiyot uchun oqsil preparatlari: gormonlar, zardoblar, qon o‘rnini bosuvchilar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega.