O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Тo‘yingan uglevodorodlar-uglerod atomlari o‘zaro oddiy bog‘ bilan, qolgan valentliklari vodorod bilan to‘yingan uglevodorodlardir

Тo‘yingan uglevodorodlar-atsiklik va alitsiklik uglevodorodlarga bo‘linadi

Atsiklik uglevodorodlar-halqali tuzilishga ega bo‘lmagan alifatik uglevodorodlar

Alitsiklik uglevodorodlar-halqali tuzilishga ega bo‘lgan uglevodorodlar

Metan organik birikmalarning birinchi vakili bo‘lgani uchun, o‘quvchilarga batafsilroq ma’lumot berish lozim.

N

atijada uglerod atomining tashqi energetik pog‘onasida 4 ta toq elektron hosil bo‘lib, IV valentli bo‘lib qoladi.
Bu yerda hosil bo‘lgan 4 ta toq elektron gibridlanadi:
O‘quvchilarda eglevodorodlar haqida mustaqil BKM lar shakllanishi uchun bir qator mustaqil topshiriqlar beriladi.

1. 
   Uglevodorodlar tabiatda eng ko‘p tarqalgan moddalar bo‘lib, ular halq ho‘jaligida katta ahamiyatga ega. Siz qanday uglevodorodlarni kundalik turmushingizda uchratgansiz? (tabiiy gaz, neft mahsulotlari). Ulardan qanday maqsadlardad foydalaniladi?
   
2. 
   Uglevodorodlardan sintetik yo‘l bilan olingan polimerlarni ko‘rganmisiz. Qayerlarda, qanday maqsadlarda foydalangansiz? (polietilen plyonkalari, polietilendan tayyorlangan uy-ro‘zg‘or buyumlari va …)
   

Mustaqil topshiriqni bajarishda sinfdagi barcha o‘quvchilarni ishtirok etishi muhim ahamiyatga ega.
Quyidagi savollar bilan o‘quvchilarning egallagan bilimlari aniqlanadi.

1. 
   Organik moddalar tarkibiga qanday elementlar kiradi?
   
2. 
   Uglevodorodlar tarkibiga qanday elementlar kiradi?
   
3. 
   Vatanimizning qaysi hududlarida neft, tabiiy gaz, ko‘mir konlari bor?
   
4. 
   Uglevodorodlar qanday guruhlarga bo‘linadi?
   

37-DARS. Metan.

Darsning maqsadi: O‘quvchilarga metan, to‘yingan uglevodorodlarning gomologik qatori, xossalari haqida ilmiy tushunchalar berish.

Darsning rejasi:

1. 
   Metanning gomologik qatori.
   
2. 
   Izomeriyasi va nomenklaturasi.
   
3. 
   Fizikaviy xossalari.
   
4. 
   Kimyoviy xossalari.
   
5. 
   Olinishi.
   
6. 
   Ishlatilishi.
   
7. 
   Sikloparafinlar
   

Тabiatda metanga o‘xshash juda ko‘p uglevodorodlar mavjud. Bular metanning gomologlaridir (grekcha «gomolog»-o‘xshash).

2-jadval

Formulasi	Nomi	Tqayn. °C, n.sh. da holati		Radikal	Radikal nomi
CH4	Metan	-161,6	Gaz	-CH3	Metil
C2H6	Etan	-88,6	Gaz	-C2H5	Etil
C3H8	Propan	-42,1	Gaz	-C3H7	Propil
C4H10	Butan	-0,5	Gaz	-C4H9	Butil
C5H12	Pentan	36,07	Suyuq	-C5H11	Pentil
C6H14	Geksan	68,7	Suyuq	-C6H13	Geksil
C7H16	Geptan	98,5	Suyuq	-C7H15	Geptil
C8H18	Oktan	125,6	Suyuq	-C8H17	Oktil
C9H20	Nonan	150,7	Suyuq	-C9H19	Nonil
C10H22	Dekan	174,0	Suyuq	-C10H21	Detsil

Har qaysi uglevodorod o‘zidan oldingi uglevodoroddan CH₂ atomlar guruhiga farq qiladi. CH₂-gomologik farq deb ataladi.

Metanning gomologik qatori C_nH_2n2 umumiy formulaga ega.
Metanning gomologik qatori a’zolarining fizikaviy xossalari 2-jadvaldan ko‘rinib turibdi. CH₄ dan C₅H₁₂ gacha gaz, C₅H₁₂ dan C₁₅H₃₂ gacha suyuqlik, C₁₆H₃₄ dan boshlab qattiq moddalardir. Ularning nisbiy molekulyar massalari ortib borishi bilan qaynash va suyuqlanish haroratlari ortib boradi.
Izomeriyasi. Тo‘yingan uglevodorodlarda molekulyar massani ortib borishi bilan izomerlari ham ortib boradi. Masalan, butanda-2 ta, pentanda-3 ta, geksanda-5 ta, dekanda-75 ta izomer mavjud.
C
₆H₁₂-geksanning 5 ta izomeri quyidagicha tuzilishga ega:
Nomlanishi.

1. 
   Formuladagi uglerodning eng uzun zanjiri topiladi va tarmoq yaqin tomondan boshlab raqamlanadi.
   
2. 
   R
   adikalning nomi qaysi raqamli uglerod atomida turganligini ko‘rsatib aytiladi: