O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi

4-§. Agrar huquqi tizimi va asosiy tamoyillari 
 
Mustaqil huquq sohasi hisoblangan agrar huquqi normalari mazmun 
jihatidan xilma-xil bo‗lgani uchun ularni ma‘lum bir tizimga solish katta 
ahamiyat kasb etadi. Agrar huquqi tizimi deganda, o‗zaro yaqinlik 
xususiyatiga ega bo‗lgan bir jinsli agrar huquqiy munosabatlarini tartibga 
Agrar huquq 
subyektlari 
Fermer xo‗jaliklari 
Dehqon 
xo‗jaliklari 
Qishloq xo‗jalik 
kooperativlari 
(shirkat 
xo‗jaliklari) 
Agroklasterlar va 
agrofirmalar 
Bog‗dorchilik-
uzumchilik shirkati 
O‗zbekiston 
fermer, dehqon 
xo‗jaliklari va 
tomorqa yer egalari 
Kengashi 
Suv iste‘molchilari 
uyushmasi 
Tomorqa yer egalari 
va boshqa subyektlar 

---

20 
soluvchi har biri agrar huquqiy normalarining guruhlaridan tashkil topgan 
agrar-huquqiy institutlar majmui tushuniladi. Institutlar va ularga 
jamlangan normalar esa o‗z navbatida agrar huquqi tizimining ichki 
birligini tashkil etadi. Jumladan, qishloq xo‗jalik korxonalarining yerdan 
foydalanishi bilan bog‗liq bo‗lgan munosabatlarni tartibga soluvchi 
huquqiy normalar yig‗indisi qishloq xo‗jaligiga mo‗ljallangan yerdan 
foydalanish huquqiy institutini tashkil etadi. 
Agrar huquqining institutlari deganda bir turdagi qishloq xo‗jalik 
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi bir-biriga yaqin bo‗lgan huquqiy 
normalar yig‗indisi tushuniladi, ya‘ni bir-biriga o‗xshash bo‗lgan moddalar 
yig‗ilib bitta agrar huquqi institutini tashkil etadi. Bunday huquqiy 
moddalar bitta qonunda emas, balki bir necha qonunlarda o‗z ifodasini 
topishi mumkin. Masalan, qishloq xo‗jalik korxonalarining yerdan 
foydalanish huquqi institutiga oid normalar Yer kodeksida, ―Fermer 
xo‗jalik to‗g‗risida‖, ―Dehqon xo‗jaligi to‗g‗risida‖gi qonunlarda o‗z 
ifodasini topgan. 
Agrar huquqi institutlari tabiati agrar huquqi xususiyatidan, uning 
o‗ziga xos jihatlaridan kelib chiqadi. Ma‘lumki, agrar huquqi o‗zida turli 
huquq sohalariga tegishli bo‗lgan munosabatlarni tartibga soluvchi turli 
qonunchilik sohalariga taalluqli bo‗lgan normalarni jamlaydi. Agrar 
huquqiy munosabatlari o‗zida moliya, fuqarolik, xo‗jalik, yer, kooperativ, 
mehnat va boshqa huquq sohalari normalari bilan tartibga solinadigan 
tashkiliy, 
moliyaviy, 
shartnoma, 
mulkiy 
munosabatlar 
tizimlari 
yig‗indisini ifoda etadi. Agrar huquqi institutlarining murakkabligi va 
o‗ziga xosligi mana shu xususiyatlar bilan bog‗liqdir.
Agrar huquqi institutlari qishloq xo‗jalik munosabatlarini yanada 
to‗laroq tasavvur qilishga yordam beradi. Bu institutlar yordamida agrar 
huquqi tartibga soladigan munosabatlar doirasi, turlari to‗g‗risida 
ma‘lumot olish mumkin. Agrar huquqi majmualashgan huquq sohasi 
bo‗lganligi uchun uning institutlari boshqa huquq sohasining ham instituti 
hisoblanishi mumkin. Chunonchi, qishloq xo‗jalik korxonalarining yerdan 
foydalanish huquqi instituti yer huquqining ham mustaqil instituti, qishloq 
xo‗jalik korxonalarining moliyaviy faoliyati instituti moliya huquqining 
ham instituti, qishloq xo‗jalik korxonalari mulkining huquqiy holati 
instituti fuqarolik huquqining ham instituti, mehnat muhofazasi, ish haqi 
kabi institutlar mehnat huquqining ham institutlari, qishloq xo‗jaligida 
shartnoma munosabatlari instituti xo‗jalik yoki fuqarolik huquqining ham 
institutlari bo‗lishi mumkin. Agrar huquqi majmualashgan huquq sohasi 
bo‗lganligi uchun uning institutlari ham shunday tusda bo‗ladi. 

---

21 
Agrar huquqi umumiy qismini tashkil etadigan institutlar umumiy 
institutlar va alohida qismidagilar esa maxsus, ya‘ni predmetli institutlar 
deb ataladi. Umumiy qism institutlari o‗zidagi normalarda mazkur fan 
tarmog‗i va qonun hujjatlari rivojlanishi uchun asos bo‗ladigan eng muhim 
holatlar, qoidalar yoki tamoyillarni aks ettiradi. Bu institutlarda jamlangan 
holatlar, qoidalar va prinsiplar agrar huquqining maxsus institutlari 
mazmuni va tarkibi shakllanishiga katta ta‘sir ko‗rsatadi. Alohida 
qismning institutlari esa umumiy institutlarga nisbatan bo‗ysinuvchi 
vaziyatda bo‗ladi. Ular mazkur huquq tarmog‗ining umumiy holatlari, 
qoidalari yoki tamoyillarini namoyon qilmaydi. Ularning amal qilish 
doirasi ma‘lum ijtimoiy munosabatlar bilan cheklangan bo‗ladi. Bu 
toifadagi 
institutlarning 
normalari 
ijtimoiy 
munosabatlar 
qatnashchilarining subyektiv yuridik huquq va majburiyatlarini belgilaydi. 
Agrar huquqi yuridik fan sohasi va o‗quv predmeti sifatida umumiy, 
alohida va maxsus qismdan iborat bo‗ladi. Ushbu fanning maxsus qismda 
chet mamlakatlar agrar huquqi to‗g‗risida ma‘lumot berilishi mumkin.