O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
5-§. Fuqarolik jamiyati tushunchasi va uni shakllantirish yo’llari 
Fuqarolik jamiyati huquqiy davlatning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy poydevori hisoblanadi. 
O’z vaqtida Sen-Simon, jamiyatning ikkita: anarxiya va mustabidlikdan iborat dushmanlari 
bor, deb ta’kidlagan edi. O’rganish va ta’riflab berishda Gegel katta rol o’ynagan fuqarolik 
jamiyati, uning ta’biricha, ijtimoiy aloqalarning shunday etukligi sifatida maydonga 
chiqadiki, mazkur har ikki chegara (anarxiya va mustabidlik) amalda istisno etiladi. Uning 
fuqarolik jamiyati taxlilida ikki asosiy tamoyil yotadi, ya’ni individlar faqat o’zlarining 
xususiy manfaatlarini ko’zlaydilar va ular o’rtasida har biri har biriga bog’liq bo’lgan ijtimoiy 
aloqa vujudga keladi. Boshqacha aytganda, Gegel fuqarolik jamiyati deganda, aslida 
burjua munosabatlarining iqtisodiy tarkibini tushunardi. 
Bu tushunarli. Zero, «fuqarolik jamiyati» so’z birikmasi nemis tilida ikki xil ma’noni 
bildiradi: Burger -ham fuqaro, ham burjua degani. Xususiy mulkchilikning ijtimoiy tartiboti 
sifatida maydonga chiqar ekan, fuqarolik jamiyati zarurati raqobat va ma’muriy hokimiyat 
tomonidan boshkdrib bo’lmaydigan boshqa jarayonlar orqali o’ziga yo’l ochuvchi bozor 
munosabatlari tizimidan iborat. 
Inson ijodiy imkoniyatlarini faol namoyon qilishni ko’zda tutuvchi munosabatlar 
tarkib topgavda, shaxs erkinligi sharpasi jism va qonga ega bo’lganda fuqarolik jamiyati 
bo’lishi mumkin. Bu erda shu narsa ravshanki, «jamiyat» va «fuqarolik jamiyati» 
tushunchalari o’rtasiga tenglik belgisini qo’yib bo’lmaydi. 
«Fuqarolik» sifatlovchisi, o’zining shartligiga qaramay, boy mazmunga ega. Ushbu 
atama ma’nosi olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Biroq, fuqarolar istiqomat qiluvchi 
har qanday jamiyat ham fuqarolik jamiyati deb atalmasligi hammaga ravshan. Zotan 
huquq amal qiladigan har qanday davlat ham huquqiy bo’lavermaydi. Misol uchun, sobiq 
Sho’ro jamiyati hech qachon fuqarolik jamiyati bo’lmagan, shuningdek, hech qachon 
huquqiy davlat ham bo’la olmagan. 
Shunisi qiziqki, ko’p vaqtlardan ma’lum bo’lgan fuqarolik jamiyati tushunchasi sobiq 
sho’rolar makonida huquqshunos olimlar uchun nisbatan yangi va bo’sh ishlangan mavzu 
bo’lib qolgandi. Shuning uchun ham ushbu g’oyaning o’zi ijtimoiy ongamizda juda kam 
tarqalgan. Huquqiy davlat g’oyasi ancha ko’proq qaror topgan. Agar huquqiy davlat 
konsepsiyasi rasmiy ravishda 80-yillar o’rtalarida paydo bo’lgan, to’g’rirog’i, olg’a surilgan 
va sobiq Ittifoq olimlari va siyosatdonlari tomonidan faol muhokama etilgan bo’lsa, 
fuqarolik jamiyati to’g’risida jumladan, bizning respublikamizda ham yaqindagana 
gapiriladigan 
bo’lindi. Ushbu tushunchaning O’zbekiston 
Respublikasi yangi 
Konstitutsiyasida o’z aksini topmagani bunga misol bo’la oladi. Hatto unda mazkur 
atamaning o’zi yo’q. Vaholanki, uning ko’pgana unsurlari (xususiy mulk, bozor 
munosabatlari, siyosiy plyu-ralizm, aybsizlik prezumpsiyasi, shaxsiy manfaatlarning davlat 
manfaatlaridan ustunligi kabi tushunchalar) Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo’yilgan. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining biron-bir asari yo’qki, unda «fuqarolik 
jamiyati» atamasi tilga olinmagan bo’lsin. Ayniqsa, bu uning respublikamizdagi iqti-sodiy 
islohotlarga bagashlangan fundamental asariga ko’proq taalluklidir. Uning dastlabki 
sahifalarini ochganda quyidagalarga ko’zimiz tushadi: