O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

bu, eng avvalo, xususiy mulkka 
asoslangan ehtiyojlar tizimi, shuningdek, oila, tabaqa, davlat tuzumi, huquq, 
axloq, burch, madaniyat, ta’lim-tarbiya, qonunlar va ulardan kelib chiqadigan 
sub’yektlarning o’zaro yuridik aloqalaridan iborat. Uning ta’biricha, tabiiy, 
«madaniyatsiz» holatdan odamlar fuqarolik jamiyatiga kirib kelishlari kerak 
edi, zero, ana shu jamiyatda huquqiy munosabatlar haqiqatga aylanadi».
31
Ayni paytda u, bunday jamiyat faqat «hozirgi zamon dunyosi»dagina bo’lishi 
mumkinligini ta’kidlardi. Boshqacha aytganda, fuqarolik jamiyati yovvoyilik, qoloklik, no-
tamadduniylikka qarshi qo’yilardi. 
Inson, uning roli, funksiyalari, maqomi Gegel ta’limotining asosiy unsuri sifatida 
maydonga chiqadi. Gegel qarashlariga muvofiq alohida shaxs o’zi uchun o’zi maqsad bo’lib, 
uning faoliyati eng avvalo o’zining (tabiiy va ijtimoiy) ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan 
bo’ladi. Ayni paytda, o’z ehtiyojlarini faqat boshqa odamlar bilan muayyan munosabatlarda 
bo’lgan holatdagana qondira oladi. «Fuqarolik jamiyatida har kimning o’z manfaati o’zi 
uchun maqsad bo’lib, boshqa hamma uning uchun hech narsa zmas. Lekin boshqalar bilan 
munosabatda bo’lmasdan o’z maqsadlarining to’la hajmiga erisha olmaydi».
32
Fuqarolik jamiyati marksistlar e’tiboridan ham chetda qolmadi. Chunonchi, Marks 
o’zining ilk asarlarida oilani, tabaqa, sinflarni, mulkchilikni, taqsimotni tashkil etishni 
belgilash maqsadida ushbu atamani tez-tez qo’llardi. Bunda ularning tarixiy bog’liklik 
mohiyati, iqtisodiy va boshqa omillarga tobeligini u ko’p ta’kidlardi. 
Keyin uning asarlarida bizga yaxshi tanish bo’lgan ishlab chiqarish kuchlari, ishlab 
chiqarish munosabatlari, bazis, ustqurma, ishlab chiqarish usuli va boshqa shu kabi 
atamalar ko’zga tashlanadigan bo’lib qoldi. 
Shunga qaramay u shunday deb yozgandi: 
«Ishlab chiqarshi, ayirboshlash va 
taqsimot rivojining muayyan bosqichini olib ko’ring va siz muayyan ijtimoiy tuzum, oila, 
tabaqalar, sinflarning muayyan tashkilotini, muayyan fuqarolik jamiyatini olasiz» (muallif 
ajratib ko’rsatgan). 
Muayyan fuqarolik jamiyatini oling va siz bunda faqat fuqarolik jamiyatining rasmiy 
ifodasi bo’lgan muay-yan siyosiy tuzumni olasiz».
33
Shunday qilib, fuqarolik jamiyati haqidagi masala inson hayotining eng oqilona va 
31
Qarang: Гегель. Работы разных лет. -М., 1973. 50-bet. 
32
Философия права. -М., 1990. 228-bet. 
33
Qarang: Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.З. 64-bet. 

---

253 
maqsadga muvofiq tuzumi tarzida qo’yilgandi. Mohiyatan gap tsivilizatsiya rivojining yangi 
bosqichi haqida, ijtimoiy taraqqiyotning halqa bo’ylab yangi siljishi haqida ketayotgandi. Bu 
o’ziga mos keladigan rasmiy tan olinishi va ifodalanishi kerak edi. Bunda taklif etiladigan 
barcha modellar va ta’limotlarda bosh tamoyil - mulkchilik va davlatning yagona 
«tashkilotchi va muvofiklashtiruvchi» rolidan, o’z qo’lida barcha ijtimoiy rishtalar va 
aloqalarni ushlab turishdan voz kechishi tamoyili turardi. 
Mulkdan uzokdashishi har qanday shaxsda salbiy aks etadi, chunki bu bilan u 
o’zining iqtisodiy ildizlaridan uzib olinadi. Ozod va teng huquqli individ - mulkdorlar, 
moddiy va demak, ma’naviy, shaxsiy, siyosiy, axloqiy erkinlik, inson sha’ni - fuqarolik deb 
ataluvchi jamiyatning asosiy qadriyatlaridir. Shuning uchun fuqarolik jamiyati fuqarolardan 
iborat bo’lgani uchun emas, balki fuqarolarga kerakli sharoitlarni yaratib bergandagina o’z 
nomini okdaydi. 
Biz o’tmish mutafakkirlari aytib ketgan gaplarni ataylab keltirdikki, bu bilan, bizda 
fuqarolik jamiyati qurilishi hech vaqosiz bo’sh joyda emasligini, balki nazariy meroslar 
etarlicha borligini ko’rsatib borishga intildik. Albatta, o’zgalar tajribasidan nusxa ko’chirish 
yara-maydi. Lekin uning nimalardan tuzilganini bilib olish shubhasiz zarur. 
Fuqarolik jamiyatining alomatlaridan gapni boshlaymiz. Ular mazkur jamiyat 
mavjudligining uch darajasida -iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy darajalarida joylashadi. 
Tarixiy tajribaning ko’rsatishicha, endilikda xususiy mulk faqat odamlarni bir-biridan 
ajratibgana qolmay, balki ularni jipslashtirishini ham inkor etish mumkin emas. Oxir - 
oqibatda aynan mulkchilik davlat hokimiyatiga nisbatan avtonom holatda bo’lgan fuqarolik 
jamiyati tartibotlarini shakllantirishda yordam beradi. Gegel «fuqarolik jamiyati haddan 
tashqari boyigan holatida ham favqulodda qashshoqpik bilan, chuvrindilarning paydo 
bo’lishiga qarshi kurashish uchun etarli darajada boylikka ega emas», deb yozib 
ketganidan beri katta o’zgarishlar ro’y berdi. Rivojlangan kapitalizm mamlakatlarida to’la 
etuk va tsivilizatsiyalashgan jamiyat tarkib topdi. U kishilar hayoti darajasi va sifati bo’yicha 
sobiq sotsialistik lager mamlakatlaridan ancha ustun-turardi. Rarbning ko’pgina 
mamlakatlarida fuqarolik jamiyati sinflar o’rtasidagi munosabatlar tengligani ijtimoiy 
inqiloblar darajasigacha olib bormaslikka qodir bo’lib chikdi. Proletariatning ham u erlarda 
yo’qotadigan narsalari bor. 
Huquqiy davlatchilikning asosiy poydevorlari nimalardan iborat? Muhimlarini sanab 
o’tamiz: mustaqil ishlab chiqaruvchi, erkin iste’molchi (xaridor) va ozod fuqaro. 
Avval boshdanoq, xususiy shaxs ham, shu qatori har qanday jamoa ham mustaqil 
ishlab chiqaruvchi bo’lishi mumkinligini qayd etamiz. Barcha hozirgi zamon mamlakatlarida 
teng asoslarda davlat mulkchiligi ham mavjud. 
Aynan xususiy mulkchilik jamiyatida muhtojlikda yoki xohishiga ko’ra uning istalgan 
a’zosi qonun doirasida davlatga «yo’q» deb, ayni paytda hayoti uchun zarur mablag’lardan 
ajralmay qoladigan holatni shakllantiradi. 
Agar, ishlab chiqaruvchilar ko’pchilik bo’lmasada, ular jamiyatning bir qismi bo’lib 
qolaversa, hamma - iste’molchi hisoblanadi, Moddiy va ma’naviy ne’matlar iste’molchisi 
hisoblangan fuqaro tanqislik bo’lmagan holatdagana o’zini nisbatan xotirjam his qiladi. Ana 
shundagana jamiyat va davlat barqarorlikka ega bo’ladi. 
Zarur mollar va xizmatlar tanqisligi imtiyozlar va ijtimoiy adolatsizlikni keltirib 
chiqaradi: mollar va xizmatlarni egallangan lavozimning katta-kichikligaga qarab taqdim 
etish boshlanadi, Shu tariqa mollar hajmining harakati ustidan nazoratni ma’muriy 
hokimiyat butunlay o’z qo’liga oladi va iste’molchi unga haddan tashqari tobe bo’lib qoladi. 
Bunday holatda endi gap fuqarolik emas, balki totalitar jamiyat haqidagina borishi mumkin. 
Fuqarolik jamiyatining siyosiy tavsifi endiliqda huquqiy davlat tushunchasida a’lo tarzda 
jamlangan. Shuni ham boshdayoq qayd etish joizki, tarixiy jarayon rivojida birinchilikni 
fuqarolik jamiyatiga (Marks) yoki davlatga /Gegel/ berish iqtisodiyot bilan siyosatni bir-

---

254 
biriga qarama-qarshi qo’yishga olib keladi. Bu esa, nazariyada ham, shuningdek 
amaliyotda ham noto’g’ridir. 
Agar faqat davlatchilikning rivoji asos qilib olinadigan bo’lsa, fuqarolik jamiyatining 
siyosiy tavsifi hech ham to’liq bo’la olmaydi. «Demokratiya ta’sirchan bo’lishi uchun 
fuqarolik jamiyataning plyuralizmi kerak bo’ladi».
34
Uni ko’ppartiyaviylik, jamoat 
birlashmalarining keng tarmog’i, tadbirkorlar, mustaqil jamoalar uyushmalari, mahalliy 
boshqaruvning xilma-xil shakllari va boshqalar ta’minlaydi. 
Ommaviy axborot vositalari fuqarolik jamiyati siyosiy hayotining muhim qismidir. 
Ular fuqarolik jamiyati hayotiyligining, uning atrof muhit bilan moslashish qobiliyatining 
muhim shartlaridan biri bo’lgan qaytar aloqani amalga oshiradi. 
Umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi - ma’naviy hayot sohasidagi fuqarolik 
jamiyati alomatlari ana shu iborada o’z ifodasini topgan. Ozodlik, qonun oldida tenglikka, 
ijtimoiy adolatga izchil yo’nalganlik fuqarolik jamiyatida teng sharoitlarni ta’minlaydi. Bu 
esa juda muhim, deb ta’kidladi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti: «...Islohotlar davomida 
kishilar o’z mehnat va akdiy imkoniyatlarini amalga oshirishlari . . . uchun Konstitutsiyada 
ko’zda tutilgan ijtimoiy kafolatlar va imkoniyatlarni ta’minlash zarur. Tashabbuskorlik va 
omilkorlik butun choralar bilan rag’batlantirilishi lozim»
35
Fuqarolik jamiyati sharoitida huquq faqat iqtisodiy va siyosiy hukmronlik qiluvchi sinf 
irodasinigina emas, balki o’z davri insonparvarlik asoslari, uning ahloqiy yo’nalishlarini 
ifodalaydi. Kantning fikricha, fuqarolik-huquqiy holati quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 
«jamiyat har bir a’zosining inson sifatidagi erkinligi; fuqaro sifatida uning har bir boshqa 
odam bilan tengligi; jamiyat har bir a’zosining fuqaro sifatida mustaqilligi».
36
Albatta, fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat ziddiyatlardan xoli emas. Zero, 
ko’pchilik jarayonlar hokimiyatlar tomonidan kuchli ehtiyot choralari ko’rilmay, erkin 
tartibda kechadi. Fuqarolik jamiyatida, chamasi, boshqa har qanday jamiyatdagidan 
ko’proq kambag’allarning yanada kambagal, boylarning yanada boyroq bo’lishi uchun 
shart-sharoitlar yaratilishi mumkin. Shuning uchun ham bu erda davlatning o’z vaqtida 
vaziyatni tuzatib, to’g’rilab borishi juda muhim ahamiyatga ega. Biroq, agar u muayyan 
afzalliklarga ega bo’lsa ham, bu afzallikni taqsimot munosabatlari sohasida emas, balki 
ishlab chiqaruvchi kuchlarning shiddatli rivojlanish qobiliyatidan izlash kerak. Hozircha 
chukur ilmiy idrok etishni talab qiluvchi fuqarolik jamiyatining qandaydir bir qiyofasi tarkib 
topgan, xolos. 
Lekin hozirning o’zidayoq, u yoki bu mamlakatning o’ziga xos xususiyatlaridan qat’i 
nazar, har qanday fuqarolik ja-miyatiga xos bo’lgan eng umumiy g’oyalar va tamoyillarni 
ko’rsa-tish mumkin. Ulardan ba’zilarini quyida keltiramiz: 
1) iqtisodiy erkinlik, mulk shakllarining xilma-xilligi, bozor munosabatlari; 
2) inson va fuqaroning tabiiy huquqlarini so’zsiz e’tirof etish va muhofaza qilish; 
3) hokimiyatning qonuniyligi va demokratik tabiati; 
4) qonun va odil sudlov oldida barchaning tengligi, shaxsning ishonchli yuridik 
himoyalanganligi; 
5) hokimiyatlarning bo’linishi va ularning o’zaro hamkorlikda ishlashiga asoslangan 
huquqiy davlat; 
6) siyosiy va mafkuraviy fikrlar xilma-xilligi, oshkora muxolifatning mavjudligi; 
7) so’z va matbuot erkinligi, ommaviy axborot vositalarining mustaqilligi; 
8) davlatning fuqarolar xususiy hayotiga aralashmasligi, ularning o’zaro 
majburiyatlari va mas’uliyati; 
34
Дарендорф Р. Дорога к свободе: демократия и ее проблемн в Восточной Ееропе. /Вопроси философии. - 1990. 
9-son, 73-bet. 
35
Karimov I.A. Vatan sajdagox; kabi muqaddasdir. 3-tom. T., «O’zbekiston» 1996. 302-303-betlar. 
36
Кант И. Соч. В 6-ти томах...-М., 4-tom, 2-qism. 79-bet. 

---

255 
9) sinfiy tinch-totuvlik, sherikchilik va milliy ahillik; 
10) odamlarning munosib hayot darajasini ta’minlovchi ta’sirchan ijtimoiy siyosat. 
Fuqarolik jamiyati - shaxsiy hokimiyat rejimiga, o’zboshimchalikka, sinfiy nafratga, 
totalitarizmga, odamlar ustidan zo’ravonlikka o’rin bo’lmagan, qonun, axloq, insonparvarlik 
va adolat tamoyillarini hamma hurmat qiladigan erkin, demokratik, huquqiy 
tsivilizatsiyalashgan jamiyat. Bu - aralash iqtisodiyotga ega bo’lgan ko’p ukladli raqobatli 
bozor jamiyati, tashabbuskor tadbirkorlik, turli ijtimoiy qatlamlar manfaatlarinig oqilona 
muvozanati ta’minlangan jamiyatdir. 
Fuqarolik jamiyatida fuqarolarning davlat oldidagi majburiyatlari asosan qonunlarga 
itoatkorlik va soliqlarni to’lashdangana iborat qilib qo’yilgan bo’ladi. Albatta, muayyan 
vaziyatlarda va munosabatlarda fuqarolarda ularning ijtimoiy, mehnat, tadbirkorlik va 
boshqa turdagi faoliyatlari bilan, xizmat, harbiy, oilaviy burchni ado etish bilan bog’liq 
boshqa majburiyatlari ham yuzaga kelishi mumkin. Biroq, bunday tizimda pastdan 
yuqoriga (vertikal) emas, balki gorizontal aloqalar ko’proq bo’ladi. 
Fuqarolik jamiyati fuqaro va uning erkinligidan boshlanadi. Fuqaro so’zining o’zi 
shaxsning mustaqilligi, tenghuquqliligi, sha’ni va o’z-o’zini hurmatlashining sinonimi sifatida 
yangraydi. Bu jamiyat hamisha har turli tabaqaviy amaldorlarga qarama-qarshi qo’yilgan, 
odamlarning tengsizlik holatiga qarshi, ularning huquqlarda cheklanishiga qarshi da’vat 
sifatida qabul qilingan. «Tabaqa» maqomi yoki krepostnoylik maqomi tahqirlovchi va 
kamsituvchi nomlar edi. Ayni paytda «fuqaro» unvoni burch, mas’uliyat hissini ifodalar, 
xalqqa xizmat qilish bilan bog’lanardi. Nekrasovning: «Shoir bo’lmasligang mumkin, lekin 
fuqaro bo’lishga majbursan», degan satrlarini eslaylik. 
Fuqarolik huquqiy jamiyati uchun yana ikki tamoyil - aybsizlik prezumpsiyasi va 
«qonun taqikdamagan hamma narsaga ijozat beriladi» ta’rifi ham xarakterlidir. Mazkur 
tamoyillarning birinchisiga muvofiq belgilangan tartibda aybi isbotlanmaguncha, odam 
halol, hech narsada aybi yo’q, deb hisoblanadi. Boz ustiga, isbotlash mashaqqatlari ham 
ayblovchilar zimmasiga tushadi. Ikkinchi tamoyil, erkin fuqaro qonun va axloqqa zid 
kelmaydigan har qanday harakatlarni qilishga haqpi, degan ma’noni bildiradi. 
Fuqarolik jamiyati - siyosatlashuvdan va mafkuralashishdan xoli jamiyatdir. Biroq, 
bu sira ham mazkur jamiyat hech qanday siyosat yurgazmaydi, konkret g’oyalar yoki 
qarashlardan foydalanmaydi yoxud ulardan qaysi birlarini afzal ko’rmaydi, degan ma’noni 
aslo bildirmaydi. Fuqarolik jamiyatiga mafkuraviy yakka hokimlik begona ekanligi boshqa 
gap. Bironta nazariya, agar u yagona va eng to’g’ri, nuqsonsiz va tanho uning o’zi 
yashashga haqli deb takdim etilgan taqdirda ham istisnolikka da’vo qilolmaydi. Masalan, 
sobiq Ittifoqda kommunistik g’oyaning ahvoli nimalar kechgani ma’lum. O’zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining 12-moddasida: «Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi 
sifatida o’rnatilishi mumkin emas», degan qoida aks etgan. 
Bu erda bir holatga e’tiboringizni tortishni istardik. Bizning nazarimizda, yuqoridagi 
modda juda ham sipo ta’riflangan deb bo’lmaydi. Zero, davlatda, har qalay, umum-milliy 
g’oya bo’lishi, uning atrofida butun jamiyatni jipslashtirish mumkinku. Shuning uchun 
jamiyatni mafkuraviylashtirishdan xoli qilishni jo’n tushunish kerak emas. O’zbekiston 
Respublikasi Prezidenti I.Karimov mustaqilligamizning dastlabki yillaridayoq (1993 yil 6 
mayda) bejiz shunday demagandi: