O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

«Oldimizda turgan eng muhim masala, bu - 
milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotimizda tatbiq etishdir.
Milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, tiliga, diliga, 
ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma’rifat 
tuygularini ongimizga singdirishi lozim».
37
Albatta, biz hozir, mafkuraviylikdan xoli jamiyat, mafkuraviylikdan xoli davlat, 
37
Karimov I.A. O’zbekiston: milliy, istiqlol, iktisod, siyosiy, mafkura. 1-tom, T., «O’zbekiston» 1996. 302-bet. 

---

256 
mafkuraviyliqtsan xoli odam, degan iboralarni tez-tez eshitadigan bo’lib qolganmiz. Bu 
faqat batta «g’olib» va shak-shabhasiz mafkura hukm surgan oldingi sho’ro tizimi 
mavjudligiga javob harakatdir. Lekin bundan hech ham eski ta’limot o’rnida qandaydir 
bo’shliq paydo bo’ladi-yu, u hech narsa bian to’ldirilishi mumkin emas, degan ma’no kelib 
chiqmaydi. Bu mafkuraviy masalalar bo’yicha jamiyat, davlat hech qanday nuqtai nazarga 
ega emas, degan gap bo’lardi. Lekin N.A.Berdyaev allakachon, har qavday davlatda uni 
ushlab turuvchi, birlashtiruvchi sinch, ma’naviy asos, tamoyillar bo’lishi kerakligini qayd 
etgan. 
Insonparvarlik ilgor g’oyalari biz barpo etayotgan fuqarolik jamiyatiga yot 
emasligidan tashqari, unga uzviy ravishda xosdir. Bu erda so’z akdiy erkinlik, fikrlarni ifo-
dalashdagi erkinlik haqida, mafkuraviy tazyiqqa yo’l qo’yib bo’lmasligi haqida, inson hayoti 
asoslarini qo’poruvchi radikal-ekstremistik dunyoqarashdan, sinfiy va milliy kurashdan, 
bolshevizmdan xalos bo’lish haqida bormoqda. Maf-kuraviylikdan xoli bo’lish muammosi 
esa - ko’p yillar davomida odamlar ongiga singdirib kelingan va ular xatti-harakatlarini 
belgilab bergan partiyaviy-sinfiy aqidalar va qoliplarni barham toptirish muammosidir. 
Fuqarolik jamiyati - ochiq, demokratik, totalitarizmga qarshi, o’z-o’zini 
rivojlantiruvchi jamiyat bo’lib, unda inson, fuqaro, shaxs markaziy o’rinni egallaydi. Aynan 
shu ma’noda fuqarolik jamiyati siyosiy-mafkuraviy, ayniqsa avtoritar jamiyatga qarama-
qarshi turadi. Birlamchi model va ijtimoiy hayot qurilishida tayanch tuzilmasi sifatida oila 
unda muhim rol o’ynaydi. Gegelning o’ziyoq oilani davlatning birinchi bazasi, tabaqani - 
ikkinchi bazis deb atagandi. «Pok va sofdil shaxsni tarbiyalashda, ona tilini qayta tiklashda 
hech kim va hech narsa oila bilan tenglasha olmaydi», - deb hisoblaydi mamlakatimiz 
Prezidenti.. 
Oila, mulk, shaxs, erkinlik, huquq, ma’naviyat, tartib va davlatchilik - fuqarolik 
jamiyatining tub qadriyatlari shulardan iborat. Shu bilan birga, mulkdor shaxs butun 
jamiyat erkinliganing asosiy poydevori bo’lib maydonga chiqadi. Gegel mulkchilik 
«erkinlikning nakd hayoti mavjudligiki, u o’z-o’zidan muhim maqsaddir»
38
, deb 
ko’rsatgandi. 
Bunda mulkdorlar sinfining jinoyatchilik yo’li bilan emas, bshji normal 
tsivilizatsiyalashgan taraqqiyot jarayonida shakllanishi juda muhim. Shu jumladan 
O’zbekiston Respubliksi Prezidentining Oliy Majlis to’rtinchi sessiyasidagi nutqi diqqatga 
sazovor. Unda shutsday deyiladi: «Respublikamiz jamiyatda bozor munosabatlarini qaror 
toptirgan holda iqtisodiy islohotlar yo’lidan dadil qadam tashlamokda. Lekin biz shuni teran 
angaab olishimiz kerakki, bozor va bozor munosabatlarini mulk egalari paydo bo’lmasdan 
tasavvur qilish mumkin emas. Bozor, iqtisodiy erkinlik o’ziga xos kishilar - mulk egalarisiz 
amal qilolmaydi».
39
Respublikaning mustaqillik sharoitlaridaga besh yillik taraqqiyotining muhim 
natijalaridan biri sifatida I.Karimov quyidaga dalillarni qayd etdi: «Iqtisodiy islohotlarning 
eng muhim yakunlaridan biri - aksariyat yurtdoshlarimizda mulkka egalik, mulqdorlik 
tuyg’usining uygonishi va rivojlanishi jarayoni, o’rta qatlam, kichik va xususiy korxona 
egalarining, mulkning, er uchastkalarining, aksiyalarning, boshqa qimmatli qogozlarning, 
xullas, daromad keltiradigan mulkning shakllanishidir».
40
Bu qonuniy hamdir. Bozorda erkin, lekin shu bilan birga, qonunga itoatkor 
mulkdorlar ishlashlari kerak. Kapitalizmning tiklanish davrida Amerika ma’rifatparvari 
Tomas Jefferson: «kamroq hukmdorlik qiladigan hukumat eng yaxshi hukumat», - deb 
atagandi. Ma’lum darajada bu narsa davlatning iqtisodiyot bilan o’zaro munosabatlariga 
tatbiqan olganda unga ham tegishlidir. Bunda davlat bozorda kamroq buyruq berib, 
38
Gegel. Soch. -M., 1934. 7-tom, 73-82-betlar. 
39
Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. 4-tom. T., «O’zbekiston» 1996.172-bet. 
40
Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. 5-tom. T., «O’zbeki-ston» 1997. 111-bet. 

---

257 
ko’proq uning normal rivojlanishini kuzatishi kerak bo’ladi. 
Shunga qaramay, ta’lim-tarbiya, sog’liqni sakdash, turar-joy qurilishi va ijtimoiy 
ta’minot ko’pincha davlat aralashuvi talab qilinadigan muayyan sohalar sirasiga kiradi. 
Beqaror jamiyatda barqaror iqtisodiyotni va barqaror siyosiy tartibni o’rnatish mumkin 
emas. 
Fuqarolik jamiyati davlat bilan o’zaro aloqada mavjud bo’ladi, rivoj topadi va o’z 
vazifasini bajaradi. Ularning munosabatlarida to’qnashuvlar bo’lishi ehtimoli bor. Lekin har 
qanday holatda ham «mahkama», «organlar» va ularning «agentlari» odamlarning shaxsiy 
hayotiga aralasha olmaydilar yoki ularga nayrang ishlata olmaydilar. Yana bir bor 
ta’kidlamoqchimiz: fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qutblar singari bir-birlariga 
qarama-qarshi turmay, uyg’un ravishda o’zaro ta’sir etishlari kerak. 
Shunday qilib, bayon etilganlardan kelib chiqqan holda, fuqarolik jamiyatini 
davlatdan tashqari va siyosatdan tashqari munosabatlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, 
axloqiy, ma’naviy, oilaviy, diniy munosabatlar) yig’indisi deb ta’riflash mumkin. Bu 
munosabatlar erkin individ-mulkdorlar va ular birlashmalari o’ziga xos manfaatlari-ning 
maxsus sohasini tashkil etadi. 
Mazkur holatda «davlatdan tashqari» va «siyosatdan tashqari» birikmalarini ularning 
mutloq tarqokligi ma’nosida emas, balki davlatning o’zboshimcha aralashuviga nisbatan 
mustaqillik, avtonomlik, ehtiyot chorasini ko’rib qo’yish sifatida tushunish kerak. 
Ayni paytda, fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat - bir-biridan ajratib olingan va 
ayrim holatdagi qismlar emas, balki o’zaro chambarchas bog’liq tizimlardir. Zero, davlat - 
jamiyatni tashkil etish shakli va faqat jilla bo’lmaganda shuning uchun ham ular 
ajralmasdir. 
O’zbekistonda fuqarolik jamiyatining vujudga kelishi - hal etilishi ko’plab omillar va 
shart-sharoitlarga bog’liq bo’lgan asosiy va uzoq davom etuvchi vazifadir. Shuning uchun 
ham respublikamiz Prezidenti Oliy Majlisning olchinchi sessiyasidagi nutqida quyidagilarni 
ta’kidlashni zarur deb topganligi bejiz emas: «Biz shuni yaxshi bilamizki, zarur bazani - 
siyosiy, iqtisodiy, huquqiy bazani yaratmay turib, odamlarning ongini tegishli darajada 
shakllantirmay turib, qisqa davr ichida bu maqsadlarga erishishning iloji yuq»
41
Respublika mustakillikni qo’lga kiritganidan buyon nisbatan qisqa muddat o’tganiga 
qaramay, har qalay, hozir amalga oshirilayotgan islohotlarning butun borishi og’ir-oqibatda 
ko’zlangan maqsadga erishishga - rivojlangan bozor infratuzilmasiga ega bo’lgan fuqarolik 
jamiyatini, demokratik jamiyatni, ijtimoiy adolat jamiyatini barpo etishga olib boradi. 
Insonning tabiiy huquqdarini, shaxs erkinligini, mulkchilik shakllarining xilma-
xilligini, huquqiy davlat g’oyalarini, siyosiy fikrlar xilma-xilligani e’tirof etish, xususiy 
tashabbusni rivojlantirish - fuqarolik jamiyati yo’lidagi bizning dastlabki odimlarimiz mana 
shulardan iborat. Bundan quyidagi muhim xulosa kelib chiqadi: fuqarolik jamiyatini 
ta’limot, g’oya, jarayon sifatida va intilishimiz yuksak bo’lgan reallik sifatida farqlay bilish 
zarur.