O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

«Yuqorigi» 
(mumkin bo’lgan) chegara bundan tashqari madaniyat omillari bilan 
belgilanishi mumkin. Bu omil-larga jamiyat madaniy taraqqiyoti darajasini, uning axloqi, 
ma’naviyati, milliy, diniy va boshqa urf-odatlar va marosimlarni kiritish mumkin. 
Biroq tajribaning guvoxlik berishi va hayotning ko’rsatishicha, davlat vaqti-vaqti 
bilan bu chegaralarni bosib o’tishga, tabiat, jamiyat taraqqiyotining ob’yektiv jarayonlarini 
huquqiy ramkaga solish, kishi hayotini peglamentlashtirish, uning huquqlarini cheklashga 
urinadi va bu hol salbiy oqibatlarga olib keladi, 
«Pastki» 
chegara (aralashish zarurati) u yoki bu ijtimoiy munosabatlarning davlat 
va jamiyat uchun muhimlilik. darajasi bilan belgilanadi. Hayotda odamlar o’rtasida yuzaga 
keladigan ijtimoiy munosabatlarining katta qismi huquqiy tartibga solish doirasi bilan 
qamrab olinmagani ma’lum. Biroq, ba’zi paytlarda ulardan ayrimlarining davlat va jamiyat 
oldidagi ahamiyati ortadi, xususiydan ular umumiyga aylanib, salmoqgshroq bo’lib, 
odamlar o’zaro munosabatlariga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Mazkur holatda davlat huquqi 
tartibga solish chegaralarini kengaytirishi mumkin. 
Lekin ta’sirchanligi o’z-o’zini tartibga solish asosida ushlab turiladigan ijtimoiy 
munosabatlar davlatning tartibga soluviga muhtoj emas. Istalgan tartib axloq me’yorlari, 

---

264 
urf-odatlar va boshqa huquqiy bo’lmagan tartibga soluvchilar ta’siri vositasida savsdab 
turiladi. Ushbu munosabatlar ham huquqiy tartibga solishning «pastki» chegarasidan 
tashqarida qoladi. 
Albatta, davlat huquqiy tartibga solishning «pastki» chegaralarini buzib o’tish, 
odamlar kundalik hayotida yuzaga keladigan munosabatlarning mumkin qadar ko’proq 
miqdorini qamrab olish vasvasasini doimiy his etib turadi. Bu haddan tashqari tartibga 
solishga berilib ketish, davlatda «politsiya» tartibini o’rnatishga intilish bilan xavfli-dir. 
Huquqiy tartibga solish doirasini qonunga qo’shimcha hujjatlar vositasida belgilashga 
intilish bilan bog’liq ravishda bu xavf yanada ortadi. Qonun vositachi bo’lgan nar-salar 
hamisha ham qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinmasligi ma’lum bo’lasada, xavf 
xavfligacha qoladi. 
Muammo yana shu bilan murakkablashadiki, huquqdagi bo’shliqpar qonun kuchidagi 
hujjatlar bilan to’ldirishga uriniladi. Shu munosabat bilan ba’zi qonun loyihalarida qonun 
kuchidagi me’yoriy hujjatda qabul qilinishi mumkin bo’lgan chegaralarni aniq belgilab 
qo’yish maqsadga muvofiqdir. 
Eng ezgu niyatlar bilan bo’lsada, davlat tomonidan huquqiy tartibga solish 
chegaralari, sarhadlarining buzilishi munosabatlarning ekvivalentlik (tenglik) xarakteri, ular 
ishtirokchilarining tengligining buzilishiga olib keladi va buni okdab bo’lmasligani 
unutmaslik kerak. 
Zo’ravonlik mohiyati huquqdan farqli o’laroq, munosabatlarda uning ishtirokchilari 
ixtiyori emas, balki huquqiy munosabatlarning ekvivalent va tengligi mohiyati buzilishida 
namoyon bo’ladi. Ulardan cheklanish, tomonlardan birining ularni o’z tanlovi bo’yicha 
almashtirishga, xatti-harakatlarning allaqachon tarkib topgan va e’tirof etilgan miqyoslarini 
buzgan holda ushbu qadriyatlar haqida o’ziga manfaatli tasavvurlarni butun huquqiy 
birlashmaga o’tkazishga urinish - zo’ravonlik mana shundan iborat. Agar huquqiy asoslarda 
cheklanish davlat tomonidan sodir etiladigan bo’lsa, hatto u qonun niqobiga o’ralgan 
bo’lsada, biz davlat zo’ravonligiga duch kelamiz. 
Endi muammoga boshqa tomondan qarab ko’ramiz. Zero, fuqarolik huquqini amalga 
oshirish chegaralari, sarhadlari haqidagi masala, bu - yana fuqarolik huquqini suiiste’mol 
qilish muammosi hamdir. Huquqqa ega bo’lishning mutlaq erkinligi, hech bo’lmaganda 
davlat ham, jamiyat ham erkinlikka ega ekanliklari uchun ham bo’lishi mumkin emas. 
Shaxsning huquqqa egaliqtsa mutlaq erkinlikka erishish uchun intilishi esa huquqtsi 
suiistemol qilishga olib keyaadi. 
Albatta, har qanday sub’yektiv huquq uni amalga oshirish mumkin bo’lgandagana, 
boshqacha aytgavda, takdim etilayotgan ushbu sub’yektiv huquq imkoniyatparida huquqli 
shaxsning qandaydir ehtiyojlarini qondirysh uchun foydalanish mumkin bo’lgan 
taqdirdagana ijtimoiy qimmatga ega bo’ladi. 
Lekin sub’yektiv huquqning o’zi o’z mazmuniga ko’ra, huquqli shaxs tomonidan 
huquqni real amalga oshirish maqsadida qonun kafolatlaydigan erkinlik ham cheksiz 
bo’lishi mumkin emas. Har qanday sub’yektiv huquq o’z mazmuni bo’yicha ham, uni 
amalga oshirish xarakteri bo’yicha ham muayyan chegaralarga ega. Chegaralar har qanday 
sub’yektiv huquqning ajralmas xususiyatidir. Zero, bunday chegaralar bo’lmaganda, u 
o’zining aksiga - zo’ravonlikka aylanadi va shu bilan huquq maqomidan umuman mahrum 
bo’ladi. 
Mazkur chegaralar,